Kanûna Paşîn - 2018

Komxebata Kurmancîyê

Komxebata Kurmancîyê bi înîsîyatîfa Weqfa Mezopotamyayê ava bûye. Di pêkînana Komxebatê da hem nûnerîya çar parçeyên Kurdistanê li ber çavan hatiye girtin hem jî girîng hatiye dîtin ku Komxebat ji wan kesan pêk bihê ku di warê zimanî da pispor in û her weha bi xebatên xwe yên li ser zimanê kurdî dihên naskirin.

Ev Rêbera ku li vê derê dihê pêşkêşkirin, encama heft civînên (ji 14.03.2015an heta 12.07.2017an) vê Komxebatê ye. Navên beşdarên Komxebatê, li gel pisporî, herêm û hejmara wan ya beşdarîya civînan li jêrê dihên pêşkêşkirin.

Komxebata Kurmancîyê ji van kesan pêk dihê:

1. Dr Bahîz Omer Ehmed (zimannas, Zanîngeha Dihokê, Kurdistana Başûrî-6)
2. Bahoz Baran (zimannas, Kurdistana Bakurî-7)
3. Behrûz Şucaî (zimannas, Kurdistana Rojhilatî-6)
4. Deham Evdilfeteh (zimannas, Kurdistana Rojavayî-5)
5. Dilawer Zeraq (lêkolîner, Kurdistana Bakurî-7)
6. Dr Dilbirîn Evdila, (zimannas, Zanîngeha Zaxoyê, Kurdistana Başûrî-4)
7. Dr Dilşad Eli Mihemed Qeredaxî (zimannas, Zanîngeha Silêmanîyeyê-1)
8. Dr Evdilwehab Xalid Mûsa, (zimannas, Zanîngeha Zaxoyê, Kurdistana Başûrî-6)
9. Eşref Keydanî (lêkolîner, Kurdistana Bakurî-2)
10. Dr Ferîdûn Evdil Mihemed (zimannas, Zanîngeha Silêmanîyeyê-1)
11. Mahmûd Lewendî (lêkolîner, Kurdistana Bakurî-5)
12. Dr M. Malmîsanij (zimannas, Zanîngeha Artukluyê, Kurdistana Bakurî-7)
13. Mehdî Jafarzadeh (lêkolîner, Kurdistana Rojhilatî-7)
14. Mihemed Teqewî (lêkolîner, Kurdistana Rojhilatî-5)
15. Mistefa Aydogan (zimannas, Kurdistana Bakurî-7)
16. Dr Mîkaîl Bilbil (zimannas, Kurdistana Bakurî-7)
17. Newzad Hirorî (zimannas, Kurdistana Başûrî-5)
18. Dr Sebah Reşîd Qadir (zimannas, Zanîngeha Raperînê, Kurdistana Başûrî-1)
19. Samî Tan (zimannas, Kurdistana Bakurî-6)
20. Dr Şoreşvan Adil (zimannas, Zanîngeha Zaxoyê, Kurdistana Başûrî-3)
21. Zana Farqînî (zimannas, Kurdistana Bakurî-7)
22. Dr Zulkuf Ergun (lêkolîner, Zanîngeha Artukluyê ya Mêrdînê, Kurdistana Bakurî-7)

Weqfa Mezopotamyayê

Ji bo rastnivîsîneka standard

Ziman di axaftinê da û di nivîsînê da bi awayên cuda dîyar dibin. Ji ber wê ye ku mirov wekî dipeyive, nanivîse. Zimanê axaftinê bi dengan peyda dibe û bi bihîstinê dihê wergirtin. Lê zimanê nivîsînê bi nîşanên grafîkî pêk dihê û bi bînahîyê dihê wergirtin. Loma dihê gotin ku axaftin zimanek e ku ji bo guhan e û nivîs jî zimanekî din e ku ji bo çavan e. Ji ber vê yekê ye ku gelek kes zimanê axaftinê û zimanê nivîsînê hema hema wekî “du zimanên cuda” jî dihesibînin.

Gava ku mirov dipeyive, gelek awa hene ku hem alîkarîya derbirînê dikin hem jî alîkarîya têgihîştinê dikin. Ji ber ku mirov bi jest û mîmîkan, bi nîşandana hisên xwe, bi rawest û vehesê, bi guvaşa hin kîteyan, bi bilindkirin û nizimkirina dengê xwe û hwd dixebite ku alîkarîya axaftinê bike û pê ra şertên têgihîştineka rast peyda bike.

Ji bo nivîsîneka baş, birêkûpêk, fambar û her weha ji bo berlêgirtina tevlihevî û sergêjîyan qayîdeyên zelal -çi yên ku xwe bispêrin rêzimanê, çi jî yên ku xwe bispêrin hevfikirî û lihevkirinê- şert in. Lewra gava ku qayîdeyên rastnivîsînê yên li ser bingehên navbirî hebin, xwendin hêsantir û zelaltir dibe. Rê li ber têgihîştinên şaş venabe. Her weha naveroka zimanê nivîskî jî bi mebesta xwe ra guncayî dihê ragihandin.

Herçî nivîsîna rêbereka rastnivîsînê ye, ji bo wan zimanan hêsantir e ku di warê qayîdeyên rastnivîsînê da lihevhatinên wan yên civakî hene. Lewra mirov weha dihizire ku rêberên rastnivîsînê yên van cureyên zimanan dê ji rêzkirina qayîdeyan pêk bihên û yên ku karê nivîsînê dikin jî ji bo nivîsîneka li gor qayîdeyên lihevkirî, dikarin li wan binêrin û pêgirîya wan bikin. Di vê çerxa teknîka enformasyonê da êdî ev qayîdeyên rastnivîsînê wekî bernameyên rastnivîsînê di komputeran da jî bicihkirî ne. Heger daxwazên ji bo guherînê hebin jî minaqeşeyên wan bi awayekî din dihên kirin û heta gihîştina encamekê, ango heta ku li ser wan pirsan lihevhatineka civakî peyda nebe, qayîdeyên tesbîtkirî bi awayekî giştî nahên pêpeskirin. Ji bo nivîsîna rêberên rastnivîsînê yên zimanên weha, helbet pêwîstî dê bi şirove, ravekirin û argumanên zêde tune be. Lewra wan qonaxên weha bi awayekî giştî li dû xwe hêlane.

Her weha divê bihê dîyarkirin ku di rêberên rastnivîsîna zimanên weha da, mirov li gel mijarên rastnivîsînê yên adetî, mijarên mîna raçandina tekstê, nivîsên taybetî, tablo, dîyagram, nîşanên kêmnas, sembolên fonetîkê, di komputeran da nîşanên taybetî, vavêrtina alfabetîk, ji bo nivîsîna di komputeran da rêyên pratîk,nivîsîna çavkanî û referansan, nîşanên rastkirinê û hwd jî dibîne ku êdî ew jî di vê çarçoveyê da dihên qebûlkirin.

Ji bo zimanên ku nivîsîna wan zêde bi pêş neketiye û qayîdeyên wan yên rastnivîsînê cara yekem dihên nivîsîn jî problem dê hinde ne zêde bin.

Kurmancî bi xwe, nakeve nava her du kategorîyan jî. Ji ber ku rewşeka kurmancîyê ya taybetî heye, rêbera wê ya rastnivîsînê jî di vê qonaxê da dê li gor vê rewşa taybetî be. Pir eşkere ye ku di rewşeka weha da amadekirina rêbereka rastnivîsîna kurmancîyê ne karekî hêsan e. Ji ber ku nivîsîna kurmancîyê di van sih salên dawî da -bi saya îmkanên teknolojîyê jî- bi qasî ku mirov nikare bide ber tu demên din têrbelav e. Lê her beşekî kurmancîaxêvan li parçeyên welatê xwe yên cuda di bin tesîra zimanên dewletên serdest yên cuda da ye û rastnivîsîna wan zimanên serdest, bivê nevê, tesîrê li awayê nivîsîna kurmancîya wan jî dike.

Hin kurmancîaxêv jî hene ku li welatên cîhanê yên cuda dijîn. Loma pir normal e ku kurmancîaxêvên weha di bin tesîra zimanên wan welatan da bimînin û rastnivîsînên zimanên wan welatan bi awayekî xurt tesîrê li awayê nivîsîna wan jî bikin. Ji ber vê yekê, ne dûrî aqilan e ku kurmancîaxêv -çi pê bihesin çi jî pê nehesin- di bin tesîra wan zimanan û wan rastnivîsînan da li rastnivîsîna kurmancîyê binêrin.

Gelek nivîskarên kurmancîyê tevî ku li welatê xwe ne jî di bin tesîra rastnivîsîna zimanên xwe yên bîyanî yên din da ne. Nimûneyên rastnivîsînê yên cuda di berhemên wan da xwe didin der. Hin nivîskar jî bi temamî bi tesîra devokê xwe dinivîsin. Herçî kitêbên dersan in jî ji hevûdin cuda cuda ne. Di her kovar û rojnameyeka me da, mirov pir bi hêsanî dikare behsa qayîdeyên cuda bike. Di medyaya dîjîtal da em hertim bi van cudayîyên nivîsîna kurmancîyê ra rû bi rû dibin. Kitêbên rastnivîsînê yên ku berî niha hatine weşandin jî ji cudayîyan ne bêpar in. Di dezgehên me yên weşanê yên din da jî standardên cuda xuya dibin. Heta, di warê tîpên alfabeya kurmancîyê da jî cudayî hene.

Ji ber gelek problemên din û van sedemên dîyarkirî, gava mijar kurmancî be, ji bo rêbereka rastnivîsînê, pêwîstî dê bi şirove, arguman, nimûne û ravekirinan jî hebe. Heger di warê rastnivîsînê da problemên navbirî tune bûna, pêwîstîya me jî dê ne bi argumanan ne bi şiroveyan ne jî bi ravekirinan hebûya.

Lê wekî ku dihê zanîn, di warê rastnivîsîna kurmancîyê da problem pir in. Di warê peydakirina hizireka hevbeş û lihevkirineka civakî da endîşeka mezin heye. Loma di vê qonaxê da ji bo yeqînî û piştrastîyê û peydakirina hizireka hevbeş, di nivîsîna rêbereka rastnivîsînê da pir normal e ku mirov hin caran xwe bispêre dengnasî û manenasîyê, zorê bide sînorên rêzimanê yan derbasî nava sînorên fonetîkê û hwd bibe.

Herçî xalên rastnivîsînê ne, hin tişt hene ku mirov dikare li ser wan li hevûdin bike. “Gelo em apostrofê bi kar biînin yan na?” yan jî “Navên netewe û zimanan bila bi hûrdekan dest pê bikin yan bi girdekan?” û hwd nimûneyên wan xalan in ku mirov dikare li ser wan li hevûdin bike.

Lê hin tişt jî hene ku ji bo lihevkirinê ne qabil in; ango mirov nikare li ser wan li hevûdin bike. “Bila nêr û mê di kurmancîyê da bimînin yan na?” yan “Gelo em êdî dest ji ergatîfîyê berdin yan na” û hwd ji wan xalan in ku bi lihevkirinê nabin. Ji ber ku ew di xwezayîya kurmancîyê da bi awayekî sîstematîk hene û taybetmendîyên kurmancîyê yên bingehîn in. Loma gava ku em bixwazin bi vî zimanî binivîsin, divê ku em pêgirîya wan bikin.

Divê bihê zanîn ku pêwîstîya nivîsîna kurmancîyê bi standardekê heye û ji bo standardekê jî qayîdeyên rastnivîsînê şert in.

Ji bo nivîsîna vê rêberê, me ji 14.03.2015an heta 12.07.2017an li Mêrdîn, Dîyarbekir û Stenbolê heft civîn pêk înan.

Bingehê minaqeşeyên her heft civînan kitêba Mistefa Aydoganî (Rêbera Rastnivîsînê) bû. Loma rojeva her heft civînan jî bi awayekî giştî xwe spartiye xalên naveroka vê kitêba navbirî.

Divê bihê zanîn ku di her xalê da ew awayên heyî yên cuda hatin minaqeşekirin ku di axaftin û nivîsîna kurmancîyê da dihên bikarînan.

Beşdarên Komxebatê bi awayekî giştî li ser bingehê lihevkirinê gihîştine vê encamê. Lê li gel wê jî divê bihê dîyarkirin ku li ser hin xalan bîr û rayên cuda hebûn.

Hêvîya me ew e ku pêgirîya vê rêberê bihê kirin û bi vî awayî nivîsîna kurmancîyê serrasttir bibe û her weha tiştên ku dihên nivîsin jî zelaltir û fambartir bibin.

Komxebata Kurmancîyê

1. Alfabe

• Alfabe
  • Tîpên alfabeya kurmancîyê
  • Bilêvkirina tîpên nimînendeyên nedengdêran

Tîpên alfabeya kurmancîyê

Di alfabeya kurmancîyê da 31 tîp hene.

Girdek: A B C Ç D E Ê F G H I Î J K L M N O P Q R S Ş T U Û V W X Y Z

Hûrdek: a b c ç d e ê f g h i î j k l m n o p q r s ş t u û v w x y z

Dengdêr: a e ê i î o u û

Nedengdêr: b c ç d f g h j k l m n p q r s ş t v w x y z

Bilêvkirina tîpên nimînendeyên nedengdêran

Bilêvkirina 23 nedengdêrên alfabeya kurmancîyê bi vî awayî ye:

Alfabeya tîpgotinê

Herçî alfabeya kurmancîyê ya tîpgotinê ye, ango alfabeya tîp bi tîp gotinê ye, maneya wê ew e ku gotinek tîp bi tîp û her tîpeka wê jî bi alîkarîya navên mirovan dihê bilêvkirin.

Armanc ji alfabeyên weha ew e ku gotin bi awayekî zelal bihê dîyarkirin û bi vî awayî rê li ber têgihîştinên şaş bihê girtin.

Navên ku ji bo alfabeyê bi kar dihên, bi awayekî hatine hilbijartin da ku ev armanca navbirî bi hêsanî pêk bê.

Hemû navên mirovan yên vê alfabeyê dukîteyî ne. Ev navên dukîteyî bi nêrîneka weha hatine tesbîtkirin da ku di navbera navên jin û mêran da ji alîyê hejmarê ve nûnerîyeka wekhev peyda bibe.

Tîpgotina li gor navên mirovan

3. Kîtekirin

Maneya kîtekirina di nivîsê da ev e; gava ku beşê bêjeyekê di rêzê da hilneyê, bi bendikekê ve dihê veqetandin û beşê veqetandî dadikeve rêza piştî wê.

Bendik piştî beşê bêjeyê yê yekem dihê danîn û divê ku di navbera bendikê û beşê yekem da tu valayî tune be. Ango bendik bi beşê bêjeyê yê yekem ve ye.

Armanca kîtekirina di nivîsê da jî wekhevkirina dirêjîya rêzan e. Divê ku dirêjîya hemû rêzan di kêleka nivîsê ya rastê da bi qasî hevûdin be, da ku nivîs xweştir xuya bike.

Kîtekirin di esilê xwe da, di xwendinê da navbirek e, her weha astengek e jî. Ji ber vê yekê, heta ku ne pêwîst be, ya baş ew e ku mirov kîtekirinê neke. Lewra gava ku ev navbir zêde bibe, pir mimkin e ku ew tesîreka neyînî li xwendinê bike. Gava ku hejmara kîtekirinê zêde bibe, xwendina nivîsê jî dibe ku dijwartir bibe.

Di dema me da, êdî piranîya nivîsan di komputeran da dihên nivîsîn û gelek caran dihê xwastin ku hêla rûpelan ya rastê rast be. Di rewşeka weha da bivê nevê, kîtekirin ferz dibe û hingê divê ku bernameya nivîsînê vî karî li gor hin prensîpan bike. Divê ku ev prensîp zelal bin û di bernameyê da hatibin bicihkirin da ku bername jî li gor tiştên bicihkirî karê kîtekirinê pêk biîne.

Gava ku kîtekirin pêwîst be, divê ku bi awayekî weha bihê kirin ku tesîreka zêde neyînî li xwendinê nebe.

Divê ku her du beşên bêjeya kîtekirî bi serê xwe bihên bilêvkirin.

3.1 Qayîdeyên kîtekirinê

Bi giştî du prensîpên kîtekirina bêjeyên sade hene:

1. Prensîpa yeknedengdêrî (prensîpa yekkonsonantî)
2. Prensîpa morfolojîk an jî prensîpa movika bêjeyan

Kîtekirina bêjeyên sade

1. Prensîpa yeknedengdêrî (yekkonsonantî)

Ji bo vî awayê kîtekirinê, prensîpa mekanîk jî dihê gotin. Di vî awayî da, ya bingehîn ew e ku beşê bêjeyê yê piştî bendikê bi nedengdêrekê (konsonantekê) dest pê dike. Yên ku li gor vî awayî dikin, kîtekirinê di cihekî bêjeyê da pêk diînin ku tîpa nimînendeya nedengdêrekê ya li alîyê bendikê yê rastê dadikeve rêza piştî bendikê.

defte-ra, def-tera, hes-pê, hes-pên, kur-dên, zaro-kê, za-rokê, zaro-kên

Helbet armanc xweştirkirina xwendinê ye lê divê ku mirov lê miqate be da ku ev awayê ha têgihîştinê dijwartir neke. Lewra ev awa hin caran dikare bibe sedem ku bêje di tixûbên xwe yên xwezayî da, di movikên xwe û gireyên îzafeyê da yan jî di gireyên din da ji hevûdin veneqetin.

gu-har, hes-pê, miş-kê, ma-şik û hwd

Di prensîpa yekkonsonantî da, ya bingehîn ew e ku bêje di tixûbê kîteyê da bihê kîtekirin û ev tixûb dibe ku hin caran ne tixûbê bêjeyê yê xwezayî be. Loma gava ku mirov bixwaze pêgirîya tixûbên xwezayî bike, ya baş ew e ku mirov kîtekirina bêjeyên sade li gor vê prensîpê pêk neîne.

2. Prensîpa morfolojîk yan jî prensîpa movika bêjeyan

Di vê prensîpê da, ya bingehîn ew e ku bêje li gor tixûbên morfemên xwe bihên dabeşkirin. Ji bo vê yekê, divê ku mirov li avabûna bêjeyan binêre û bêjeyên sade berî gireya tewangê yan jî gireya îzafeyê dabeş bike. Lewra movikên wan yan jî tixûbên wan li wê derê dîyar in û mirov bi hêsanî dikare wan ji hevûdin veqetîne.

bêje-ya, bêje-yek, bêje-yê, defter-a, defter-ên, hesp-ên, hesp-in, kurd-ên, kursî-ya, kursî-yên, mişk-ê, zarok-ên

Di bêjeyên li gel pêşgiran da jî tixûbekî xwezayî heye.

bê-bav, bin-dest, da-weşîn, da-xistin, hil-dan, ne-mir, ne-yar, pê-nûs, pê-xistin, ra-kişîn, ve-qetîn, vê-ketin û hwd.

Gava ku tixûbên bêje û pêşgiran dîyar bin, kîtekirin dibe ku di navbera du tîpên nimînendeyên dengdêran da jî bihê kirin. Lê şertê kîtekirina du tîpên nimînendeyên dengdêran ew e ku divê ev her du tîp yên kîteyên cuda bin.

bê-êş, bê-ar, lê-înan, bê-aqil, dû-ajo, bê-av, bê-alî, ve-înan û hwd

Her weha di bêjeyên li gel paşgiran da jî tixûbekî xwezayî heye.

rê-baz, saz-bend, reş-bîn, ferman-dar, civat-gêr, hestî-koj, xeter-nak, birîn-pêç, rast-go, mêr-kuj, aştî-xwaz, bira-za, gul-dank, deyn-dar

Gava ku tixûbên bêje û paşgiran dîyar bin, kîtekirin dibe ku di navbera du tîpên nimînendeyên dengdêran da jî bihê kirin. Li vê derê jî şertê kîtekirina du tîpên nimînendeyên dengdêran ew e ku divê ev her du tîp yên kîteyên cuda bin.

dû-ajo, bombe-avêj, ga-ajo, ker-ajo, pê-alês, sol-alês û hwd

Kîtekirina bêjeyên nesade

Ji bo bêjeyên nesade, tixûbekî wan yê xwezayî heye. Ew jî tixûbê navbera bêjeyên sade ye. Loma bêjeyên hevedudanî di movikên hevedudanîyê da; ango di tixûbên wan bêjeyan da ji hevûdin dihên veqetandin ku bêjeyên hevedudanî pêk diînin.

Ya herî baş ew e ku bêjeyên hevedudanî bi awayekî weha ji hevûdin bihên veqetandin ku wekî ew ne bêjeyên hevedudanî bin. Bendika kîtekirinê jî piştî movika hevedudanîyê dihê danîn.

çav-ga, dil-xweş, kum-sor, nav-no, pêş-ketin, ser-dan, ser-hişk, ser-mezin, xanî-sor, xem-revîn

Prensîpa morfolojîk yan jî prensîpa movika bêjeyan weha dike ku di nivîsîna kurmancîyê da, bêje ji kirasê xwe yê kurmancîyê dernekevin. Bi vî awayî rê li ber alozî û şaştêgihîştinan jî dihê girtin. Lê gava ku mirov neşê tixûbê navbera bêjeyên hevedudanî yan jî tixûbê navbera pêşgiran yan jî paşgiran û bêjeyeka sade nas bike, pêgirîya prensîpa morfolojîk jî dijwar dibe. Tew heger bêje bi esilê xwe bêjeyeka bîyanî be û mirov ne serwextê etîmolojîya wê be, hingê dijwarîya wê zêdetir dibe. Ji ber ku mirov di rewşên weha da tixûbê bêjeyan nas nake, mirov nikare pêgirîya prensîpa morfolojîk jî bike. Di rewşên weha da mirov dikare kîtekirinê li gor prensîpa yekkonsonantî bike.

Ji vê jî dihê famkirin ku mirov di kîtekirinê da li gor rewşên cuda dikare ji her du prensîpên navbirî yekê tercîh bike.

3.2 Kîtekirin li ku nabe?

Di sernivîsan da:

Li Afrîkayê Xela Heye Pêncî û Şeş Salîya Komara Mehabadê

Di navdêrên taybetî da:

Elî, Gulistan, Mîrza, Mîran, Serdar, Şivan û hwd

Di kurtkirinan da:

CD, dm, DVD, FIFA, km, TV, UEFA, YE û hwd

Di hejmaran da:

1639, 1957, 2011, 265 000

Di nivîsîna tarîxan da:

21.03.2011

Di nivîsîna pîvanan da:

m/s, km/h, km2, oC, GB, kB, MB, TB

Hejmar û nîşan bi hevûdin ra:

% 25, +35, -29, 1000 GB, 2 TB, 1Ω, 224V, 20A

Di bêjeyên yekkîteyî da

derd, kurd, tirk, germ, bend, zeng, deng û hwd

Di nivîsîna navnîşanên malperan da:

http://www.kurdlib.org

http://www.svenskaakademien.se

http://www.un.org

Di nivîsîna navnîşanên posteya elektronîk da:

[email protected]; [email protected]; [email protected]

Navên bajar û bajarokên Kurdistanê

• Kurdistana Bakurî
• Kurdistana Başûrî
• Kurdistana Rojhilatî
• Kurdistana Başûrê Rojavayî

Kurdistana Bakurî

Agirî, Avkevir, Bazîd, Dutax, Gîyadîn, Panos, Xamûr, Zêdkan

Bedlîs, Adilcewaz, Hîzan, Motkan, Norşîn, Tetwan, Xelat

Çewlîg, Azaxpêrt, Bongilan, Çêrme, Dara Hênê, Gêxî, Kanîreş, Korxol

Colemêrg, Çelê, Gever, Şemzînan

Dêrsim, Çemişgezek, Mêzgir, Pêrtag, Qisle, Pilemurîye, Pilûr, Xozat

Dîlok (Entab), Ereban, Bêlqis, Çinçin, Îslahîye, Qirqamîş, Kele, Komirlî, Mezmaxor, Tixbişar

Dîyarbekir, Bismil, Çêrmûg, Çinar, Erxenî, Gêl, Farqîn, Hezro, Hênê, Karaz, Licê, Pasûr, Pîran, Şankuş

Batman (Êlih), Heskîf, Hezo, Kercews, Qabilcewz (Sason), Qubîn

Erdexan, Çildir, Dêmal, Mêrdînik, Posof, Xanek

Erzirom, Aşqele, Avnîk, Azort, Bardiz, Çat, Çêrmik, Gogsî, Hesenqele, Îspîr, Norgeh, Oltî, Qereçoban, Tatos, Tawûsker, Tortim, Xinûs/Kela, Xoresan

Erzingan, Ciminî, Êgin, Gercan, Îliç, Mose, Kemax, Qerequlax, Têrcan

Îdir, Başan, Qulp, Têşberûn

Kilîs, Elîyê Mentarê, Girê Mirad, Ispenaq

Meletî, Arguwan, Arxa, Aywalî, Çermiktî, Darende, Erebgîr, Hekîmxan, Keferdiz, Meletîya Kevin, Mihacir, Qela, Şîro, Wêranşar

Meraş, Afşîn, Albistan, Andirîn, Bazarcix, Cela, Cerîd, Goksûn, Kurdoxlî, Nûrheq

Mêrdîn, Dêrik, Kerboran, Mehsert, Midyad, Nisêbîn, Qosar, Rişmil, Stewr, Şemrex

Mûş, Dêrxas, Gimgim, Kop, Milazgir, Têlî

Qers, Cilawûz, Dîgor, Qaxizman, Sarîqamîş, Selîm, Şûregel, Zarûşad

Riha, Bêrecûk, Curnê Reş, Heran, Hewag, Kanîya Xezalan, Pirsûs, Serê Kanîyê, Wêranşar, Xelfetî

Semsûr, Aldûş, Bêsnî, Cêlikan, Kolik, Semsat, Serê Golan, Sincik, Tût

Sêrt, Dihê, Hewêl, Misirc, Şêrwan, Tilo, Xisxêr

Sêwaz, Axvanîs, Bilekan, Dîwrîg, Ezbider, Gemerek, Gurin, Hefîk, Maciran, Norxan, Qenqal, Qolhîsar, Şarqişla, Tecer, Tonus, Tozanî, Zara

Şernex, Basan, Cizîr, Elkê, Hezex, Qileban, Silopya

Wan, Artemêt, Bazîdaxa, Bergirî, Elbak, Erdîş, Miks, Qelqelî, Şax, Westan, Xawesor, Xoşab

Xarpêt, Axin, Baskîl, Dep, Keban, Maden, Mîyaran, Palo, Qowancîyan, Xuleman, Xûx

Kurdistana Başûrî

Dihok, Akrê, Amêdî, Sêmêl, Şêxan, Zaxo

Helebçe, Pêncwîn, Seyidsadiq, Şarezûr

Hewlêr, Bineslawe, Çoman, Dîbege, Dîyana, Gelale, Giwêr, Hacî Omeran, Koye, Mexmûr, Mêrgesor, Qerac, Qesrê, Soran, Rewandiz, Selahedîn, Şeqlawe, Xebat

Kerkûk, Hewêce, Daqoq, Dubis

Mûsil, Mexmûr, Şingal, Tilehfer, Tilkêf

Silêmanî, Çemçemal, Derbendîxan, Dûkan, Kelar, Kifrî, Mawet, Pişder, Qeredax, Ranye, Şarbajêr, Xaneqîn

Kurdistana Rojhilatî

Îlam, Asmanawa, Awdenan, Bedre, Çerdawil, Çewar, Dêliran, Dirêşar, Eywan, Melikşay, Meyme, Mêran, Mûrmûrî, Serawbax, Şêrwan, Zerênabad, Zerne

Kirmanşan, Bêstûn, Ciwanro, Gêlan, Hersîn, Himeyl, Kengawer, Kirin, Kûzeran, Mayeşt, Newsûd, Nodşe, Pawe, Qesirşîrîn, Riwanser, Sehne, Selas, Serpêlê Zehaw, Sunqur, Şabad, Tazeabad

Sine, Bane, Bazirgan, Bîcar, Dîwandere, Kamyaran, Merîwan, Qurwe, Sahib, Seqiz, Sewlawa

Urmîye, Biradost, Bokan, Çaldiran, Deştebêl, Dîlmeqan, Enzil, Kotol, Makû, Mehabad, Mêrgever, Mihemedyar, Miyandav, Nazlû, Nexede, Pîranşar, Poldeşt, Qerezîyaedîn, Rebet, Selmas, Serdeşt, Soma, Şahîndij, Şino, Şot, Tikab, Tirgever, Xoy

Kurdistana Başûrê Rojavayî

Hisîça, Amûd, Dêrik, Dirbêsî, Qamîşlo, Serê Kanîyê, Tirbespî

Efrîn, Bilbilê, Cindirês, Kobanî, Mabetan, Raco, Şeran, Şîyê

Navên welat, paytext û yekeyên pereyan

Navên gel/netewe û zimanan

Navên gel/neteweyan û zimanên wan bi hûrdekê dest pê dikin û bi awayekî giştî weha dihên nivîsîn: gel/netewe + î

Hin nimûne:

Navên hêlan

Navên hêlên sereke ev in:

bakur, başûr, rojava, rojhilat

Navên hêlên nesereke:

bakurê rojavayî, bakurê rojhilatî, başûrê rojavayî, başûrê rojhilatî

Ev ya ku di dawîya navên hêlên nesereke da heye, nîşana tewanga navdêrên zayendnêr e, ne nîşana rengdêrbûnê ye. Ji ber ku navên hêlan ji alîyê zayendê ve nêr in, loma gava ku rêzimana kurmancîyê tewandinê ferz dike, divê li gor zayenda nêr bihên tewandin. Gireya tewanga zayendnêran jî ye. Heger mirov bibêje ku “Min berê xwe da rojhilatî”, dîyar e ku hêl e û ya dawî jî gireya tewangê ye. Lê heger mirov bibêje; “Ez rojhilatî me”, hingê dîyar e ku ya dawî nîşana rengdêrbûnê ye. Ji xwe, ferqa navbera wan di guvaşê da jî dîyar dibe. Lewra di hevoka “Min berê xwe da rojhilatî” de, “rojhilatî” navdêreka tewandî ye û guvaş li ser kîteya “la”yê ye: “rojhilatî”. Lê di hevoka “Ez rojhilatî me” da, “rojhilatî” rengdêr e û guvaş li ser kîteya dawî ye: “rojhilatî”.

Lê em di wê bawerîyê da ne ku awayê hêsantir û pratîktir ew e ku em jî wekî gelek zimanên din bikin û xwe bispêrin yektêgihîyê û weha binivîsin: bakurrojava, bakurrojhilat, başûrrojava, başûrrojhilat.

• Navên hêlan heger ne navdêrên taybetîbin, bi hûrdekan dest pê dikin.
• Zayenda hemû hêlan “nêr” e.

(hêlên sereke):

bakurê Kurdistanê, başûrê Kurdistanê, rojavayê Kurdistanê, rojhilatê Kurdistanê

(hêlên nesereke):

bakurrojavayê Kurdistanê, bakurrojhilatê Kurdistanê, başûrrojavayê Kurdistanê, başûrrojhilatê Kurdistanê

Hêl wekî navên deveran

Zayenda hêlên ku wekî navên deveran dihên bikarînan, mê ye û tîpa wan ya destpêkê jî bi girdekê dihê nivîsîn.

Rojhilata Dûr, Rojhilata Navîn, Rojhilata Nêzîk

Ev hemû wekî navên deveran/herêman hatine hesibandin, loma “-a”ya îzafeya zayenda yekhejmara “mê”ya nasyar li dawîya wan hatiye danîn.

Heger bêjeyên Bakur, Başûr, Rojhilat, Rojava û hwd navên deveran, herêman, bajaran, welatan û hwd bi xwe bin, hingê divê ku tewanga wan jî li gor zayenda mê bihê nivîsîn.

Ez dê biçim Bakurê. Ez li Bakurê sê rojan mam.

Ez dê biçim Başûrê. Ez ji paytextê Başûrê hatim.

Ez dê biçim Rojavayê. Ez dê vegerim Rojavayê.

Ez dê biçim Rojhilatê. Ez li Rojhilatê sê rojan mam.

Navên rojan

Navên rojan ev in:

yekşem, duşem, sêşem, çarşem, pêncşem, înî, şemî

Navên rojan di kurmancîyê da bi hûrdekan dest pê dikin.

Gava ku mijar rojeka taybetî be, tîpa navê rojê ya destpêkê bi girdekê dihê nivîsîn.

Çarşema Reş, Çarşema Sor

Navên demsalan

Navên her çar demsalên salê ev in:

bihar, havîn, payîz, zivistan

Navên demsalan bi hûrdekan dihên nivîsîn.

Gava ku mijar navê demsaleka taybetî be, tîpa wê ya destpêkê bi girdekê dihê nivîsîn.

Bihara Erebî

Navên mehan

Navên mehan li gor demsalan ev in:

Mehên zivistanê: kanûna pêşîn, kanûna paşîn, sibat

Mehên biharê: adar, nîsan, gulan

Mehên havînê: hezîran, tîrmeh, tebax

Mehên payîzê: îlon, çirîya pêşîn, çirîya paşîn

Navên mehan li gor rêzê:

1. kanûna paşîn
2. sibat
3. adar
4. nîsan
5. gulan
6. hezîran
7. tîrmeh
8. tebax
9. îlon
10. çirîya pêşîn
11. çirîya paşîn
12. kanûna pêşîn

Navên mehan bi hûrdekan dihên nivîsîn.

Gava ku mijar navê meheka taybetî be, tîpa wê ya destpêkê bi girdekê dihê nivîsîn.

Îlona Reş

Tîpa ducare û awarte

Tîpa ducare di morfemên kurmancîyê yên sade da tune ye. Divê ev jî bihê dîyarkirin; kêm bêje hene ku bi heman awayî dihên nivîsîn lê cuda dihên bilêvkirin û her weha maneyên wan jî cuda ne. Bilêvkirina wan ya cuda ji ber wê yekê ye ku tîpên nimînendeyên van dengan di alfabeya kurmancîyê da eynî ne. Mimkin e ku bêjeyên weha di nivîsînê da bibin sedemên şaştêgihîştinan. Di rewşên weha da divê ku mirov xwe bispêre kontekstê û loma jî pêwîst nake ku mirov tîpeka wan ducare binivîse.

Tîpên ducare yên bêjeyên ji zimanê erebî

Tîpên ducare yên bêjeyên ji zimanê erebî, di kurmancîyê da bi tîpekê dihên nivîsîn. Ji ber vê yekê ye ku kurmancîya van bêjeyên ji zimanê erebî weha dihê nivîsîn:

Tîpên ducare yên bêjeyên ji zimanên ewropayî

Tîpên bêjeyên zimanên ewropayî yên ducare jî di kurmancîyê da bi tîpekê dihên nivîsîn.

Hin nimûne:

Di van rewşan da morfemên sade biparêze

a) Gava ku bi pêşgirekê bêjeyeka nû bihê çêkirin

Gava ku bêjeyeka nû bi pêşgirekê bihê çêkirin û ew pêşgir her bi tîpa destpêka morfema sade biqede, divê ku tîpa ducare bimîne.

b) Li gel paşgira berawirdî

Gava ku paşgira berawirdî “-tir” bihê dawîya rengdêrekê ku tîpa wê ya dawî “t” ye, divê ku tîpa ducare bimîne.

Divê ku [d]ya berî [t]yê bihê parastin.

Gava ku ji du bêjeyan bêjeyeka nesade bihê çêkirin

Dema ku ji du bêjeyan bêjeyeka hevedudanî dihê çêkirin û tîpa dawîya navdêrê û ya destpêka lêkerê eynî bin, divê her du tîp jî bihên nivîsîn.

Di navdêrên lêkerî da

Dema ku navdêr û lêkerek bi hevûdin ra navdêrekê pêk diînin û tîpa dawîya navdêrê û ya destpêka lêkerê eynî bin, divê her du jî bihên nivîsîn.

Nivîsîna bêjeyên ku bi “-stan”ê dihên çêkirin

Di kurmancîyê da paşgira “-stan”ê heye ku bi wê, bêjeyên nû dihên çêkirin. Her weha navên gelek welatan jî bi vê paşgirê dihên çêkirin. Ango gava ku “-stan” dihê dawîya navê gelekî yan jî neteweyekî, dibe navê welatekî. Ji bo hêsankirina bilêvkirina wê bêjeyê, dengdêra ku dikeve navbera wan ne [-î-] ye, lê [-i-] ye.

kurd + stan → Kurdstan → Kurdistan

Hin nimûne:

Nivîsîna bêjeyên ku bi [i]yê dest pê dikin û bi [i]yê diqedin

Bêjeyên kurmancîyê bi awayekî giştî, ne bi [i]yê dest pê dikin ne jî bi [i]yê diqedin. Ango fonotaksa kurmancîyê destûrê nade ku [i] ne di dawîya bêjeyên kurmancîyê da ne jî di destpêka wan da hebe.

Hin daçekên wekî “bi”, “ji”, “li”, “di … (ra)”yê û cihnava “çi”yê li derveyî vê qayîdeyê ne.

Bêjeyên ji zimanên bîyanî hatine wergirtin ku bi [i]yê dest pê dikin, [i]ya wan ya destpêkê dibe [î].

ibret→îbret

Ibrahîm→Îbrahîm

iflas→îflas

Ihsan→Îhsan

imkan→îmkan

imtihan→îmtihan

imtiyaz→îmtiyaz

imza→îmza

inkar→înkar

insaf→însaf

insan→însan

Ismaîl→Îsmaîl

işaret→Îşaret

Lê divê bihê dîyarkirin ku kurmancîaxêv gelek caran navên mirovan yên wekî Ibrahîm, Ihsan û Ismaîlî weha jî bi lêv dikin û dinivîsin: Birahîm, Hisan û Simaîl.

Nivîsîna hin bêjeyên bîyanî yên yekkîteyî ku di kurmancîyê da dibin dukîteyî

Hin bêjeyên bîyanî yên yekkîteyî ku bi du nedengdêran diqedin û ji alîyê dengrêzîya kurmancîyê ve neqebûlbar in, di kurmancîyê da bi danîna [i]yekê dibin dukîteyî.

Li gel îzafeyê divê ku [i] bihê parastin.

Di bêjeya nesade da jî divê ku [i] bihê parastin.

fikirpak

qedirgiran

qedirzan

şikirdar

şikilpîs

Nivîsîna [î]ya berî [y]yê

Bêjeya ku bi [î]yê diqede û [y] lê dihê zêdekirin, divê ku [î]ya wê nebe [i] û wekî xwe bihê nivîsîn. Ev [î]ya li vê derê behskirî di kurdîya zazakî û kurdîya soranî da jî wekî xwe dihê nivîsîn.

Nivîsîna [ê]ya berî [y]yê

Bêjeya ku bi [ê]yê diqede û [y] lê dihê zêdekirin, divê ku [ê]ya wê nehê guhertin û wekî xwe bihê nivîsîn.

Peyvên dunavdêrî

Peyvên dunavdêrî ew curepeyv in ku ji du navdêran pêk dihên û li dû hevûdin dihên gotin û nivîsîn. Lê divê ku her du navdêr ji hevûdin cuda bihên nivîsîn û [û]ya gihanek di navbera wan da bihê danîn.

ba û baran, dev û diran

Rêzbûna peyvên dunavdêrî her çend ji ber hin rewşên cuda dibe ku biguhere jî di nivîsîna peyvên dunavdêrî da qayîdeya giştî ev e:

Peyva ku hejmara kîteyên wê kêmtir e, bi giştî berê dihê gotin û nivîsîn û ya din jî piştî [û]yê dihê gotin û nivîsîn.

ar û agir, ar û namûs, dem û dewran, dek û dolab, ehd û peyman, eşq û evîn, gend û gemar, kar û şixul, şer û pevçûn, zar û ziman

çûn û hatin, dan û standin, dîk û mirîşk, dost û dijmin, ken û girî, kêm û zêde, xêr û guneh

ap û birazî, xal û xwarzî, berf û baran, def û zirne, deşt û zozan, çerm û hestî, hûr û rovî, rext û fîşek, rih û simbêl, şîr û şekir, şûr û mertal, ta û derzî

Nivîsîna navdêrên taybetî yên bîyanî yên kes, bajar û deveran

• Nivîsîna navdêrên taybetî yên bi tîpên latînî
• Nivîsîna navdêrên taybetî yên bi tîpên nelatînî
  • Nivîsîna navdêrên taybetî yên bi tîpên kirîlî
  • Nivîsîna navdêrên taybetî yên bi tîpên yûnanî
  • Nivîsîna navdêrên taybetî yên çînî, japonî û koreyî
  • Nivîsîna navdêrên taybetî yên hindî
  • Nivîsîna navdêrên taybetî yên erebî
  • Nivîsîna navdêrên taybetî yên farisî

Nivîsîna navdêrên taybetî yên bi tîpên latînî

a) Navdêrên taybetî yên kes, bajar û welatan ku bi alfabeyeka latînî hatine nivîsîn, ji bilî yên ku di kurmancîyê da bi awayên din bi cih bûne, bi awayên xwe yên orîjînal dihên nivîsîn.

Alain Delon, Beethoven, Bordeaux, Buenos Aires, Cannes, Eddie Murphy, François Mitterrand, Gabriel García Márquez, George Bush, Hillary Clinton, Jean-Jacques Rousseau, Jean-Paul Sartre, John Steinbeck, Joyce, Martti Ahtisaari, Pierre Curie, René Descartes, Sophia Loren, William Shakespeare, Winston Churchill

b) Heger di navdêreka taybetî da tîpên mîna <ä, å, æ, ć, č, ğ, ö, ø, š, ś, ü>yê û hwd hebin ku di alfabeya kurmancîyê da nînin, ji bedêla wan ew tîpên alfabeya kurmancîyê dihên nivîsîn ku ji alîyê şikilên xwe ve herî nêzîkî wan in, yan jî ji bo dengên nêzîkî wan dengan hatine danîn.

Ji ber vê yekê, ev navên nimûneyî weha dihên nivîsîn:

Nivîsîna navdêrên taybetî yên bi tîpên nelatînî

Wekî dihê zanîn, hemû zimanên cîhanê bi alfabeya latînî nahên nivîsin. Ji ber vê yekê, parastina awayê orîjînal yê nivîsîna hemû navan ne mimkin e. Gava ku mirov berginda tîpên nelatînî bi alfabeyeka latînî binivîse, di warê bilêvkirinê da hin problem dikarin derkevin.

Navdêrên taybetî ji wan zimanên ku alfabeyên wan ne latînî ne, gelek caran di wan zimanan da ku bi tîpên latînî dihên nivîsîn jî bi awayên cuda dihên nivîsîn û bilêvkirin.

Weha xuya ye ku rêya herî pratîk û minasib ew e ku mirov xwe bispêre dengan û berginda wan dengan di alfabeya latînî da binivîse. Lê dîsan jî pêwîstî bi hin sîstemên transkrîpsîyonê yên navneteweyî heye ku di vî warî da dikarin rênîşandêr bin.

Ji bo nivîsîna kurmancîyê rêya herî baş ew e ku mirov bilêvkirinê ji xwe ra bike bingeh. Divê ku mirov di vî warî da li sîstemên transkrîpsîyonê yên navneteweyî binêre. Loma navên ku ji wan zimanan hatine wergirtin ku tîpên latînî bi kar naînîn, divê ku bi tîpên alfabeya kurmancîyê yên bergindên dengên wan navan bihên nivîsîn. Dengên ku bergindên wan di alfabeya kurmancîyê da nînin jî divê ku bi wan tîpên kurmancîyê bihên nivîsîn ku ji bedêla wan dihên bikarînan.

Nivîsîna navdêrên taybetî yên bi tîpên kirîlî

Navên ku ji zimanên bi alfabeya kirîlî hatine wergirtin, li gor bilêvkirinê, bi tîpên kurmancîyê dihên nivîsîn.

Aleksandr Îsayevîç Soljenîtsin, Aleksandr Sergeyevîç Pûşkîn, Anton Pavlovîç Çexov, Borîs Nîkolayevîç Yeltsîn, Leonîd Îlyîç Brêjnêv, Mîxayîl Aleksandrovîç Şoloxov, Mîxayîl Sergeyevîç Gorbaçov, Yevgenî Aleksandrovîç Yevtuşenko, Yûrî Andropov, Vladîmîr Pûtîn

Amûderya, Çîyayên Baykalê, Çîyayên Ûralê, Don, Gola Aralê, Gagra, Gola Balqaşê, Gola Baykalê, Lena, Sankt Petersbûrg, Sîrderya, Volga, Volgograd, Vorone, Voronej, Yaroslavl, Yenîsey Divê ku dengê [x]ya orîjînal bi tesîra hin zimanên din bi awayê [h]yê nehê bilêvkirin û nivîsîn.

Tevî ku navên wekî Dostoyevskîy, Çaykovskîy, Dmîtrîy, Jîrînovskîy û hwd bi [y]yê diqedin jî ew di nivîsîna kurmancîyê da bê [y]yê dihên nivîsîn.

Dmîtrî Medvedev, Fyodor Mîxaylovîç Dostoyevskî, Pyotr Îlyîç Çaykovskî, Vladîmîr Volfovîç Jîrînovskî

Nivîsîna navdêrên taybetî yên bi tîpên yûnanî

Navdêrên taybetî yên ku ji alfabeya yûnanî hatine wergirtin li gor bilêvkirinê, bi tîpên kurmancîyê dihên nivîsîn.

Demokrîtos, Heraklîtos, Ksenofon, Papandreû, Platon

Atîna, Helîkon, Mesta, Nestos, Olîmpîya, Olîmpos, Parnes Akselos, Patra, Rodos, Samos, Strîmonas, Vardar

Nivîsîna navdêrên taybetî yên çînî, japonî û koreyî

Navdêrên taybetî yên çînî, japonî û koreyî divê ku li gor bilêvkirinê, bi tîpên kurmancîyê bihên nivîsîn.

Herçî navdêrên taybetî yên din in ku ji berê da di kurmancîyê da bi cih bûne, ew bi awayên xwe yên bicihbûyî dihên bilêvkirin û nivîsîn.

Konfiçyus, Mao Zedûng, Çen Nîng Yang, Yasunarî Kawabata, Kenzaburo Owe, Taîşho, Yoşîhîto, Hîrohîto

Pekîn, Tokyo, Hîroşîma, Nagazakî, Altay, Natsume Sosekî, Kagoşîma, Kobe, Amagazakî, Şanghay, Yokohama, Seûl, Pyongyang, Sunçon, Şîntay, Mîwa, Ontake, Fûjî, Amûr, Îlî, Taedong, Bîwa, Şîkotsû, Saroma, Maşû, Yamanaka

Nivîsîna navdêrên taybetî yên hindî

Navdêrên taybetî yên hindî li gor bilêvkirinê û bi tîpên kurmancîyê dihên nivîsin.

Asam, Bihar, Bombay, Delhî, Gandî, Haryana, Karnataka, Kerala, Tac Mehel

Nivîsîna navdêrên taybetî yên erebî

Hin tîpên erebî û bergindên wan yên di alfabeya kurmancîyê da

Hin tîpên erebî hene ku bergindên wan di alfabeya kurmancîyê da tune ne. Divê ku ew tîp di kurmancîyê da li gor cedwela jêrîn bihên nivîsîn:

Gava ku nivîsîna dengên erebîyê yên navbirî ji bo hin xebatên zanistî pêwîst be, nîşandekên tîpguhêzîyê dihên bikarînan.

Navên erebî yên kesan ku kurmancîaxêv jî li ser wan li hevûdin dikin yan jî wan navan li xwe dikin, bi awayên xwe yên di kurmancîyê da bi cih bûne û li gor alfabeya kurmancîyê dihên nivîsîn.

Baqî, Bedir, Behrî, Bekir, Beşîr, Binyamîn, Birhan, Cabir, Cahid, Cebar, Cemîl, Cemîle, Cewad, Cewdet, Dawid, Ehmed, Elîf, Emer, Erşed, Ezîz, Ezîze, Fadil, Farûq, Fehîm, Fehîme, Fehmî, Fetah, Fethila, Fethî, Fethîye, Fewzî, Fewzîye, Fexredîn, Fexrî, Fexrîye, Feyaz, Feysel, Hebîb, Hebîbe, Hekîm, Helîm, Helîme, Hemîd, Hemdî, Hemdîye, Henefî, Henîfe, Hesen, Hesîb, Haşim, Hikmet, Hisên, Qedrî, Qedrîye, Letîf, Letîfe, Leyla, Litfî, Litfîye, Mahir, Mecîd, Mihemed, Mehmûd, Meqbûle, Mimtaz, Minewer, Minîr, Mirad, Mistefa, Necîb, Necmedîn, Nedîm, Nesredîn, Nesrila, Nezîr, Nisret, Receb, Rehîm, Rehîme, Rehman, Remezan, Resûl, Reşad, Reşîd, Ridwan, Sadedîn, Sadiq, Sakîne, Salih, Sanîye, Selah, Sebrî, Sebrîye, Selahedîn, Selam, Selîm, Semîr, Senîha, Serwet, Seyîd, Sidqî, Sidqîye, Sibhî, Silêman, Siltan, Simayîl, Siûd, Şaban, Şehabedîn, Şefîq, Şemdîn, Şeref, Şerefedîn, Şerîf, Şerîfe, Şewket, Şêxmûs, Şikrî, Şikrîye, Tajdîn, Taha, Tahir, Wejdî, Wehab, Wehîd, Weqas, Wesfî, Wesfîye, Welî, Wedat, Weysî, Xalid, Xelef, Xelîl, Xezal, Yaqûb, Zahid, Zahir, Zekî, Zekîye, Zeynî, Zibeyde, Zibeyr, Zilkîf

Gelek navên erebî bi vê bêjeyê dest pê dikin: “ebd”. Di nivîsîna navdêrên taybetî da, ya kurmancîtir ew e ku mirov ji bedêla bêjeya “Ebd”ê (عبد) di kurmancîyê da “Evd”ê binivîse. Lewra ya yekem, tîpa berginda dengê [ع]ê di alfabeya kurmancîyê tune ye û ya duyem jî dengê [b]yê di bilêvkirina kurmancîyê da li gelek herêman hatiye guhertin û bûye [v].

Navên navdarên kurdan ku bi tesîra awayê erebî, bi awayên cuda dihên nivîsîn, divê ku bi awayê kurmancîaxêvan û li gor alfabeya kurmancîyê bihên nivîsîn.

Di nivîsîna navên wan bajar û welatan da ku bi zimanê erebî ne, divê ku mirov bi giştî xwe bispêre bilêvkirina kurmancîyê.

Behreyn, Cezayîr, Erebistana Siûdî, Filistîn, Îraq, Kuweyt, Libnan, Mexrib, Misir, Qahîre, Qeter, Sûrîye, Tûnis, Yemen, Bexda, Beyrût, Eman, Heleb, Ribat, Rîyad, Sena, Şam, Xertûm

Nivîsîna navdêrên taybetî yên farisî

Navdêrên taybetî yên farisî bi giştî li gor alfabeya kurmancîyê dihên nivîsîn.

Firdewsî, Hafizê Şîrazî, Refsencanî, Riza Pehlevî, Sîstanî, Xamêneyî, Xelxalî, Xeyam, Xumeynî

Çemê Karûnê, Demawend, Deryaya Xezerê, Elburz, Erdebîl, Îsfehan, Meşhed, Sehend, Tehran, Tewrêz, Xorasan

Hin navdêrên taybetî hem di farisî hem jî di kurmancîyê da hene ku ew jî li gor bilêvkirina kurmancîyê dihên nivîsîn.

Cîhan, Ferman, Gulnaz, Mehtab, Merd, Mîrza, Nahîd, Namî, Narîn, Nesrîn, Newzad, Peyman, Salar, Şahîn, Şehnaz, Yasemîn, Yekta, Zîwer

Nivîsîna hin bêjeyên bîyanî û îranî

Bêjeyên bîyanî yên ku ji zimanên ewropayî hatine wergirtin û di xalên jêrîn da nimûneyên wan dihên pêşkêşkirin, bi giştî bi awayê fransizîyê lê li ser bingehê bilêvkirinê dihên nivîsîn. Divê weha nehê famkirin ku hemû bêjeyên pêşkêşkirî ji fransizîyê ne. Lewra hin bêje hene ku ji yûnanîyê ne, hin bêje hene ku yekser ji latînîyê ne yan jî ji zimanên ewropayî yên din in. Ji bo nimûneyê, di kurmancîyê da “millennium” dihê bikarînan ku fransizîya wê “millénaire” e. Herçendî ev bêje bêjeyeka zimanê latînî ye jî kurmancîaxêvên ku ew di rêya îngilîzîyê ra yan jî di rêya tirkîyê ra wergirtîye, dîsan wê wekî îngilîzan bi lêv nakin û nabêjin [mıˈlɛnıəm] lê li gor qayîdeya bilêvkirina bêjeyên din yên kurmancîkirî, wê bi awayê “mîlenyûm”ê bi lêv dikin û dinivîsin. Ango di kurmancîkirina bêjeyên bîyanî da, pir normal e ku gelek caran bilêvkirinek peyda bibe ku ji ya zimanê xwe yê resen piçekî cudatir be.

Di nivîsîna li ser bingehê bilêvkirinê da, divê ku mirov li gel hin awayên bilêvkirinan ku di kurmancîyê da ji kevin da bûne adet, van xalan jî ji bîr neke:

a) Di nivîsê da tîp ducare nabe.

a**ss**imilation→a**s**îmîlasyon

barrage→ba**r**aj

ba**gg**age→ba**g**aj

pa**ss**age→pa*s*aj

ma**ss**age→ma**s**aj

me**ss**age→me**s**aj

cla**ss**icisme→kla**s**îsîzm

co**mm**unication→ko**m**unîkasyon

b) Tîpa <-e>ya dawîya bêjeyên fransizî nahê bilêvkirin û nahê nivîsîn.

baggage→bagaj

libéralism**e**→lîberalîzm

massage→masaj

messag**e**→mesaj

optimism**e**→optîmîzm

passage→pasaj

socialism**e**→sosyalîzm

c) ya wan bi awayê [f]yê dihê bilêvkirin û nivîsîn.

diaphragme→dîyafragm

alphabet→alfabe

apostrophe→apostrof

paragraphe→paragraf

Aphrodite→Afrodît

ç) Kîteya <-que>ya dawîya bêjeyan bi awayê yê dihê nivîsîn.

acrobatique→akrobatîk

antique→antîk

bionique→bîyonîk

botanique→botanîk

dialektique→dîyalektîk

mécanique→mekanîk

musique→muzîk

-ium→-yûm

Bêjeyên bîyanî yên ku di dawîya wan da ev her sê tîp, ango “ium” hebin, ew di kurmancîyê da bi awayê “-yûm”ê dihên bilêvkirin û nivîsîn.

aluminium→alumînyûm

aquarium→akvaryûm

calcium→kalsîyûm

médium→medyûm

millennium→mîlenyûm

moratorium→moratoryûm

sanatorium→sanatoryûm

-ia-→-îya-

Bêjeyên bîyanî yên ku di dawîya kîteya wan ya yekem da “i” û di destpêka kîteya wan ya duyem da jî “a”- hebin, ev “-i-” û “-a-” di kurmancîyê da bi hevûdin ra bi awayê “-îya-“yê dihên bilêvkirin û nivîsîn.

dialogue→dîyalog

diabète→dîyabet

diagramme→dîyagram

dialecte→dîyalekt

dialektique→dîyalektîk

diaphragme→dîyafragm

diaspora→dîyaspora

piano→pîyano

-io-→-îyo-

Bêjeyên bîyanî yên ku di dawîya kîteya wan ya yekem da “i” û di destpêka kîteya wan ya duyem da jî “o”- hebin, ev “-i-“ û “-o-” di kurmancîyê da bi hevûdin ra bi awayê “-îyo-”yê dihên bilêvkirin û nivîsîn.

b**io**logie→bî**y**olojî

b**io**nique→bî**y**onîk

d**io**de→dî**y**od

-io-→-yo-

Bêjeyên bîyanî yên ku di kîteyên wan yên piştî kîteya yekem da “-i-” û “o” hebin, ev “-io” di kurmancîyê da bi hevûdin ra bi awayê “-yo-”yê dihên bilêvkirin û nivîsîn.

car**io**la→kar**y**ola

id**io**lect→îd**y**olekt

id**io**me→îd**y**om

pér**io**de→per**y**od

rad**io**→rad**y**o

vis**io**n→vîz**y**on

-oi-→-iwa-

Bêjeyên fransizî yên ku -oi- di wan da hebin, di kurmancîyê da wekî bilêvkirina xwe ya resen, ango bi awayê “-iwa-”yê dihên nivîsîn.

conservatoire→konservatiwar

laboratoire→laboratiwar

répertoire→repertiwar

toilette→tiwalet

Dîftonga [-ou-]yê→-û-

Bêjeyên bîyanî yên ku dîftonga [-ou-]yê di wan da hebe, di kurmancîyê da wekî bilêvkirina xwe ya resen, ango bi awayê [-û-]yê dihên bilêvkirin û nivîsîn.

ampoule→ampûl

bourse→bûrs

camouflage→kamûflaj

coupon→kûpon

doublage→dûblaj

journaliste→jûrnalîst

“-tion-”a di dawîya bêjeyên bîyanî da

a) “-tion-”a di dawîya bêjeyên bîyanî da ku tîpa berî wê tîpeka dengdêrnimîn (vokalnimîn) be

Heger bêjeyeka bîyanî bi “-tion-”ê biqede û tîpa wê ya berî “-tion-”ê tîpeka dengdêrnimîn be, ev “-tion-” bi awayê ”-syon-”ê dihê bilêvkirin û nivîsîn.

adaptation→adaptasyon

agitation→ajîtasyon

assimilation→asîmîlasyon

canalization→kanalîzasyon

capitulation→kapîtulasyon

coalition→koalîsyon

communication→komunîkasyon

complication→komplîkasyon

composition→kompozîsyon

condition→kondîsyon

consommation→konsomasyon

coordination→koordînasyon

decoration→dekorasyon

delegation→delegasyon

devaluation→devaluasyon

federation→federasyon

illustration→îlustrasyon

imitation→îmîtasyon

inflammation→enflamasyon

inflation→enflasyon

information→enformasyon

integration→entegrasyon

liberation→lîberasyon

lotion→losyon

meditation→medîtasyon

motivation→motîvasyon

mutation→mutasyon

negation→negasyon

operation→operasyon

organization→organîzasyon

orientation→oryantasyon

position→pozîsyon

provocation→provokasyon

radiation→radyasyon

rationalization→rasyonalîzasyon

rehabilitation→rehabîlîtasyon

reservation→rezervasyon

restauration→restorasyon

rotation→rotasyon

sensation→sansasyon

stabilization→stabîlîzasyon

standardization→standardîzasyon

station→stasyon

sterilization→sterîlîzasyon

b) “-tion-”a di dawîya bêjeyên bîyanî da ku tîpa berî wê tîpeka nimînendeya nedengdêrekê (nedengdêrnimîn/konsonantnimîn) be

Heger bêjeyeka bîyanî bi “-tion-”ê biqede û tîpa wê ya berî “-tion-”ê tîpeka nedengdêrnimîn be, ev “-tion-” bi awayê ”-sîyon-”ê dihê bilêvkirin û nivîsîn.

action→aksîyon

collection→koleksîyon

confection→konfeksîyon

construction→konstruksîyon

deduction→deduksîyon

diction→dîksîyon

direction→dîreksîyon

function→fonksîyon

induction→enduksîyon

infection→enfeksîyon

injection→enjeksîyon

subvention→subvansîyon

production→produksîyon

reaction→reaksîyon

reception→resepsîyon

redaction→redaksîyon

section→seksîyon

subvention→subvansîyon

transcription→transkrîpsîyon

Bêjeyên ku bi “in-”ê dest pê dikin

Heger bêjeyeka ji zimanên ewropayî bi “in-”ê dest pê bike û piştî vê “in-”ê tîpeka nedengdêrnimîn bihê, bi şertê ku ew tîp ne <-n-> be, di kurmancîyê da ev “in-” dîsan bi awayê fransizî, li ser bingehê bilêvkirinê û bi awayê “en-”ê dihê nivîsîn.

incest→ensest index→endeks indirecte→endîrekt induction→enduksîyon industrie→endustrî infarctus→enfarktus infection→enfeksîyon inflammation→enflamasyon information→enformasyon injection→enjeksîyon institut→enstîtu institution→enstîtusyon instruction→         enstruksîyon instrument→         enstruman        integration→entegrasyon intégrité→entegrîte intensif→entensîf intéressante→enteresan international→enternasyonal

Gava ku piştî “in-”ê tîpeka dengdêrnimîn hebe yan jî <-n->yeka din hebe, ev “in-” yan “inn-” wekî “în”ê dihê bilêvkirin û nivîsîn.

Gava ku piştî “in-”ê tîpeka dengdêrnimîn hebe yan jî <-n->yeka din hebe, ev “in-” yan “inn-” wekî “în”ê dihê bilêvkirin û nivîsîn.

inisiyative→înîsîyatîf

innovation→înovasyon

Bêjeyên ku bi “im-”ê dest pê dikin

Heger bêjeyeka ji zimanên ewropayî bi “im-”ê dest pê bike û piştî vê “im-”ê tîpeka nedengdêrnimîn bihê, bi şertê ku ew tîp ne <-m-> be, di kurmancîyê da ev “im-” dîsan bi awayê fransizî, li ser bingehê bilêvkirinê û bi awayê “em-”ê dihê nivîsîn.

imperial→emperyal

imperialism→emperyalîzm

imposer→**em**poze

impressionnisme→**em**presyonîzm

Gava ku piştî “im-”ê tîpeka dengdêrnimîn hebe yan jî <-m->yeka din hebe, ev “im-” wekî “îm”ê dihê bilêvkirin û nivîsîn.

im**it**ation→**îm**îtasyon

im**m**unité→**îm**unîte

Bêjeyên ku di dawîya wan da “-isme” heye

Bêjeya ku di dawîya wê da “-isme” hebe (bilêvkirina wê ya fransizîyê “-îzm” e), di kurmancîyê da bi giştî, bi awayê “-îzm-”ê dihê bilêvkirin û nivîsîn.

capitalisme→kapîtalîzm classicisme→klasîsîzm dogmatisme→dogmatîzm impérialisme→emperyalîzm libéralisme→lîberalîzm optimisme→optîmîzm socialisme→sosyalîzm

Tîpa <-s->yê di navbera du dengdêran de

Gava ku <-s-> di navbera du tîpên dengdêrnimîn da be, bi giştî bi awayê [z]yê dihê bilêvkirin û nivîsîn.

imposer→empoze organisation→organîzasyon position→pozîsyon télévision→televîzyon vision→vîzyon visuel→vîzuel

Tîpa <-g->yê di kîteya dawî de

Hemû <-g->yên bêjeyên jêrîn yên kîteya dawî, di kurmancîyê da, bi awayê fransizî û li ser bingehê bilêvkirinê, bi <-j>yê dihên nivîsîn.

average→averaj baggage→bagaj bandage→bandaj barrage→baraj camouflage→kamûflaj  chantage→şantaj  collège→kolej curetage→kurtaj  doublage→dûblaj  emballage→ambalaj garage→garaj image→îmaj logie→lojî massage→masaj message→mesaj nickelage→nîkelaj passage→pasaj patinage→patînaj plage→plaj prestige→prestîj sabotage→sabotaj sondage→sondaj stratégie→stratejî tirage→tîraj virage→vîraj

Tîpa yê ya ku wekî xwe dihê nivîsîn

Tîpayê ya van bêjeyên jêrîn, wekî xwe dimîne; ango bi awayê yê dihê nivîsîn û divê ku bi awayê yê nehê nivîsîn.

Dîftonga [au-]yê→o-

Dîftonga [au-]ya bêjeyên bîyanî, bi awayê yê dihê nivîsîn.

auto→oto autocrate→otokrat autograf→otograf automate→otomat automobile→otomobîl automotive→otomotîv autonomie→otonomî autopsie→otopsî autorité→otorîte chauffe-bain→şofben

Zayenda bêjeyên bîyanî

Zayenda bêjeyên bîyanî -yên ku di kurmancîyê da bi kar dihên-, bi awayekî giştî mê ye.

adaptasyona penaberan, ajîtasyona bêmane, asîmîlasyona dijwar, averaja Barselonayê, baraja Dihokê, boykota karkeran, koleksîyona pûlan, komputera min

Heger di kurmancîyê da hevmaneya bêjeyeka bîyanî -ya ku di kurmancîyê da dihê bikarînan- hebe, bi piranî ew bêjeya bîyanî zayenda bêjeya hevmaneya xwe ya di kurmancîyê da werdigire.

Ji bo nimûneyê, ji ber ku bêjeya kurmancîyê “kar” nêr e, gava ku bêjeya tirkîyê ya berginda wê “îş” û bêjeya erebîyê “emel” yan “şixul” di kurmancîyê da dihên bikarînan, zayenda bêjeya kurmancîyê werdigirin û loma zayenda hemû bêjeyên hevmaneya vê bêjeya kurmancîyê (kar) wekî ya wê nêr e.

Çend bêjeyên kurdî yên din ku zayenda hevmaneyên wan yên ku ji zimanên bîyanî hatine wergirtin, wekî ya wan nêr e:

Nimûneyên ji bêjeyên zayendmê:

Lê bêjeyên bîyanî yên ku hevmaneyên wan di kurmancîyê da tune ne, wekî li jorê jî hat gotin, bi awayekî giştî mê ne.

Nivîsîna ya latînî

Tîpa ku di alfabeya latînîyê da di rêza 24an da ye û bi awayê [ks]yê dihê bilêvkirin, divê ku di kurmancîyê da li gor bilêvkirina xwe, bi awayê [ks]yê bihê nivîsîn.

Heger ev tîp di nivîsîna kurmancîyê da bi awayê [x]yê bihê nivîsîn, kurmancîaxêv dê wê bi awayê tîpa alfabeya kurmancîyê ya 29an, ango bi awayê [x]yê (خ) bixwînin.

Hin nimûne ji bo awayê nivîsîna [x]ya latînî di kurmancîyê de:

[k]ya bêjeyên bîyanî neke [q]

Hin nimûne hene ku di esilê wan da [k] heye, lê hin kes wan bi awayê [q]yê bi lêv dikin û dinivîsin. Divê ku di nivîsîna kurdîya kurmancî da [k]ya bêjeyên bîyanî wekî xwe bihê nivîsîn û bi awayê [q]yê nehê nivîsîn.

[q]ya bêjeyên bîyanî neke [k]

[b]ya esilî neke [p]

Divê ku [b]ya esilî ya van bêjeyan di bilêvkirin û nivîsînê da wekî xwe bimîne û nebe [p].

[p]ya eslî neke [b]

Divê ku [p]ya eslî ya van bêjeyan wekî xwe bihê nivîsîn û nebe [b].

[d]ya esilî neke [t]

Divê ku [d]ya esilî ya van bêjeyan wekî xwe bihê nivîsîn û nebe [t].

[d]ya bêjeyên kurdî û îranî ya esilî jî neke [t]

Divê ku bêjeyên kurdî û îranî yên bi [d]yê diqedin, wekî xwe bihên nivîsîn. Lewra di fonotaksa hin zimanan da destûr tune ye ku [d] di dawîya bêjeyan da hebe, lê di fonotaksa kurdîya kurmancî da destûr heye û loma divê ew [d]ya dawîya bêjeyan bi tesîra fonotaksa hin zimanên bîyanî nebe [t].

Nivîsîna bêjeyên ku bi “sk-”, “sp-” û “st-”yê dest pê dikin

Bi tesîra hin zimanên din û nemaze jî bi tesîra tirkîyê, di bilêvkirin û nivîsîna hin bêjeyên bîyanî da, gelek kes [î]yekê datînin pêşîya wan û wan bi wî awayî bi lêv dikin û dinivîsin.

stasyon→îstasyon

Di hin zimanan da, bêje bi “sk-”, “sp-” û “st-”yê dest pê nakin, lê bêjeyên kurmancîyê hene ku bi “sk-”, “sp-” û “st-”yê dest pê dikin. Di fonotaksa kurmancîyê da, destûr heye ku gotin bi van dengên navbirî dest pê bikin.

Loma bêjeyên bîyanî yên mîna “spîral”, “sponsor”, “spontan”, “spor”, “sportmen”, “sprey” û hwd, di kurmancîyê da bi hêsanî dihên bilêvkirin û nivîsîn.

Di kurmancîyê da, mirov di warê bilêvkirina bêjeyên weha da tu zehmetîyê nakişîne ku [î-]yekê li pêşîya wan bi cih bike. Ji ber vê yekê, tu pêwîstî bi lêzêdekirina dengê [î]yê tune ye û ya rast ew e ku nimûneyên dayî bêyî lêzedekirina [î]yê bihên bilêvkirin û nivîsîn.

Nivîsîna bêjeyên ji zimanê erebî yên bi (ضَمَّة/ḍamma) “deme”yê (ـُ)

Gelek bêje di kurmancîyê da ji zimanê erebî hatine wergirtin ku di wî zimanî da bi “deme”yê ne. Di nivîsîna bêjeyên weha da, mirov li erebîya wan dinêre; heger li binîya “deme”yê و (waw) tune be, divê ku bi yê bihên nivîsîn.

Girdek û hûrdek

• Girdek û hûrdek
  • Girdek
    • Di destpêka komekê da
    • Kurtkirinên ku bi girdekan dihên nivîsîn
    • Piştî cotxalê
    • Nav û paşnavên kesan
    • Nasnav û leqeb
    • Navên qehremanên çîrokan
    • Navên xweda, ferîşte, pirtûkên pîroz û cihên dînî
    • Navên welat û dewletan
    • Navên bajar, bajarok û gundan
    • Navên tax, kolan û meydanan
    • Navên parzemînan
    • Navên okyanûs, derya û kendavan
    • Navên çeman
    • Navên deştan
    • Navên çîyayan
    • Navên birc, kele, seray, koşk, pire, stadyûm, park û hwd
    • Navên stêr û gerestêran
    • Navên bankan
    • Navên kovar, rojname, pirtûk û nivîsan/gotaran
    • Navên peyman, şer û serdemên dîrokî
    • Nivîsîna navên wezaret, komîsyon, komîte, şaredarî, zanîngeh, şirket, baro, komele, dezgeh û rêxistinên din
      • Navên serokîyên dewletan yên herî bilind
      • Navên serokên dewletan yên herî bilind
      • Navên wezaretan
      • Navên birêvebirinên giştî
      • Navên komîsyonên parlamentoyan
      • Navên dadgehan
      • Navên partîyên siyasî
      • Navên şaredarîyan û organên wan
      • Navên fakulte û zanîngehan
      • Navên şirketan
      • Navên baroyan
      • Navên komeleyan
      • Navên rêxistinên din
      • Navên qanûn, destûr û biryarnameyan
  • Hûrdek
    • Hemû navdêrên cureyî
    • Bêjeyên ku ji navên kesan hatine çêkirin
    • Bêjeyên ku ji navên deveran yên xweser hatine çêkirin
    • Navên gel û neteweyan
    • Tîpa ziman, zarava û devokan ya destpêkê
    • Navên dîn û mezheban û mensûbên wan
    • Navên eşîran û mensûbên wan
    • Navên organên ku bi hûrdekan dihên nivîsîn
    • Bêjeyên nava bendikan gava ku ne navdêrên taybetî bin
    • Komeka ku bi reqeman dest pê dike
    • Navên hêlan
    • Daçek, gihanek û îzafe

Girdek

Girdek di rewşên jêrîn da dihên bikarînan:

Di destpêka komekê da

Her komek bi girdekê dest pê dike.

Min bêrîya welatê xwe kiriye.

Gava ku ez pir aciz dibim, ez li wêneyan dinêrim.

Kurtkirinên ku bi girdekan dihên nivîsîn

Gava ku komek bi wan kurtkirinan dest pê bike ku di rewşa asayî da bi hûrdekan dihên nivîsîn, tîpa kurtkirinan ya destpêkê jî bi girdekê dihê nivîsîn.* (bnr. beşê “Kurtkirin”ê jî)

Modem roj bi rojê erzantir dibin.

Hîv vîruseka pir xeternak e.

• Kurtkirinên pîvananyên wekî mm, km, kB, kHz, dByê ku yan tîpa wan ya destpêkê yan hemû tîpên wan yan jî hin tîpên wan bi hûrdekan dihên nivîsîn, gava ku di serê komekekê da bin, hûrdekîya wan dihê parastin. (Nimûne: dBbi dû dByê da hat zêdekirin û cîran li me vehewîyan. kHza wê li ser wê nehatiye nivîsîn.)

Piştî cotxalê

Tîpa bêjeya piştî cotxalê di van rewşan da bi girdekê dihê nivîsîn:

a)

Heger beşê ku piştî cotxalê dihê, veguhastineka yekser be.

Binefşê bi sê dengan bang kir û got: “Lo lo rebeno, sibe ye, em dê dereng bimînin.”

Şîreta Celadetî ev e: “Kurdino, xwe binasin!”

b)

Heger beşê ku piştî cotxalê dihê, bi bangnîşanê biqede.

Slogana wan ne xerab bû:Bimire koletî!

c)

Heger beşê piştî cotxalê dihê, ravekirineka weha be ku ji komekeka temam yan jî ji çend komekan pêk bihê.

Bi pêkînana pêşnîyaza Serdarî ra hin îmkanên baş peyda dibin: Dê û bav ji dana heqê çûnûhatina xwendekaran xelas dibin. Çûnûhatina xwendekaran bi awayekî ewletir pêk dihê. Xwendekar dê êdî di dema xwe da li dibistanê amade bin û di dema xwe da vegerin malê.

Gava ku ravekirin komekekê pêk neîne, piştî cotxalê tîpa destpêkê bi hûrdekan dihê nivîsîn. Nimûne:

• Sê rengên lampeyên trafîkê hene:kesk, sor û zer.
• Bi tenê derdekî wan heye: penaberî.

ç)

Heger ya ku piştî cotxalê dihê, pirsek be.

Gulçînê pirsî:Gelo em dê kengê biçin?

Nav û paşnavên kesan

a) Navên kesan

Herçî navên kesan in, tîpa wan ya destpêkê bi girdekê dihên nivîsîn.

Azad, Çeto, Hêlîn, Gulistan

b) Paşnavên kesan

Tîpa paşnavên kesan ya destpêkê bi girdekê dihê nivîsîn.

Ehmedê Xanî, Evdalê Zeynikê, Melayê Cizîrî, Memê Alan, Zîna Zeydan

Nasnav û leqeb

Nasnav û leqeb jî ji navdêrên taybetî dihên hesibandin. Loma tîpa wan ya destpêkê bi girdekê dihê nivîsîn.

Peyva ku ne parçeyekî nav an jî leqeban be, bi hûrdekan dihê nivîsîn:

Navên qehremanên çîrokan

Qehremanên çîrokan bi wan navên xwe dihên nasîn û navên wan navdêrên taybetî ne, loma tîpa wan ya destpêkê bi girdekê dihê nivîsîn.

Keçika Kibrîtfiroş, Keçika Kumsor, Mîr Mihemed

Navên xweda, ferîşte, pirtûkên pîroz û cihên dînî

a) Navên xwedayan

Tîpa destpêka navên xwedayan bi girdekê dihê nivîsîn.

b) Navên ferîşteyan

c) Navên pirtûkên pîroz

Tîpa navên pirtûkên pîroz ya destpêkê bi girdekê dihê nivîsîn.

d) Navên cihên dînî

Navên mizgeft, kenîşte, dêr û hwd gava ku navên taybetî bin, tîpa wan ya destpêkê bi girdekan dihê nivîsîn. Ne tîpa bêjeya yekem ya destpêkê bi tenê, lê tîpa her bêjeyekê ya destpêkê bi girdekê dihê nivîsîn.

Navên welat û dewletan

Navên welat û dewletan bi girdekan dihên nivîsîn.

Almanya, Ermenistan, Îran, Îraq, Kurdistan, Rûsya, Swêd

Navên bajar, bajarok û gundan

Navên bajar, bajarok û gundan bi girdekan dihên nivîsîn.

Navên tax, kolan û meydanan

Tîpa navên tax, kolan û meydanan ya destpêkê bi girdekê dihê nivîsîn. Ne tîpa bêjeya yekem ya destpêkê bi tenê, lê tîpa her bêjeyekê ya destpêkê bi girdekê dihê nivîsîn.

Navên parzemînan

Tîpa navên parzemînan ya destpêkê bi girdekan dihê nivîsîn.

Gava ku navê beşên parzemînan ji bêjeyekê zêdetir be, tîpa her bêjeyekê ya destpêkê bi girdekê dihê nivîsîn.

Navên okyanûs, derya û kendavan

a) Navên okyanûsan

Tîpa navên okyanûsan bi girdekê dihê nivîsîn. Ne tîpa bêjeya yekem ya destpêkê bi tenê, lê tîpa her bêjeyekê ya destpêkê bi girdekê dihê nivîsîn.

b) Navên deryayan

Navên deryayan jî navên taybetî ne, loma her bêjeya van navan bi girdekê dest pê dike.

c) Kendav

Navên kendavan jî bi girdekê dest pê dikin. Ne tîpa bêjeya yekem ya destpêkê bi tenê, lê tîpa her bêjeyekê ya destpêkê bi girdekê dihê nivîsîn.

Navên çeman

Tîpa navên çeman ya destpêkê bi girdekê dihê nivîsîn.

Navên deştan

Navên deştan navdêrên taybetî ne, loma her bêjeyeka wan navan bi girdekan dest pê dike.

Awayekî din jî di nava kurmancîaxêvan da heye ku ferqê naxe navbera lêkera sade û ya nesade, loma jî morfema neyînîyê datîne pêşîya beşê lêkera nesade yê yekem. Li gor vî awayî, nimûneyên jorîn weha dihên nivîsîn:

Ji van her du awayan, yê ku zêdetir dihê bikarînan, awayê yekem e. Loma, ji bo nivîsîna standard ya lêkerên nesade, ev qayîde minasibtir e:

“pêşgir + na + lêkera sade”.

Gava ku rola “ne”yê neyînîkirina temamkera lêkerê be

Gava ku rola “ne”yê neyînîkirina temamkera lêkerê be, cuda dihê nivîsîn.

Gava ku rola “ne”yê çêkirina rengdêran be

Gava ku bi “ne”yê rengdêrek çêbibe, divê ku bi wê bêjeyê ve bihê nivîsîn ku bi hevûdin ra rengdêrekê pêk diînin.

Têbînî: Min vedikir. Min venedikir (Hin kes jî weha dibêjin: min nevedikir) ”ne-” dihê pêşîya progresîvê.

Divê ku nivîsîna kurdîya kurmancî pêgirîya nîvergatîfîyê bike

p>Di kurmancîyê da, di hin rewşan da ergatîfî heye lê ew ne zimanekî ergatîf yê kamil e. Di kurmancîyê da nîşana ergatîfîyê, bi tenê di demên borî yên hevokên lêkerên têper da xuya dibe. Kurmancî, ji bo lêkerên têper, di dema niha û dema dahatî da nîşana sîstemeka din, nîşana akuzatîfîyê dîyar dike. Ji ber vê yekê ye ku kurmancî wekî zimanekî nîvergatîf dihê binavkirin. Nîvergatîfî ji bo kurmancîyê taybetmendîyeka bingehîn e û “mohra kurmancîyê”* ye. Loma divê ku di nivîsîna kurmancîyê da pêgirîya vê taybetmendîya bingehîn bihê kirin û ev mohr bi awayekî zelal dîyar bibe.

* Hirorî, Newzad; “Ergatîvî mohra kurmanciyê ye”

• a) Ergatîfî di lêkerên têper da û bi tenê di hemû demên borî da xuya dibe.
• b) Di ergatîfîyê da, di navbera biker û lêkerê da hevahengî tune ye.
• c) Nîşana beşê hevokê yê netewandî her dem li lêkeran xuya ye. Ango lêkerên kurmancîyê bi tenê pêgirîya beşên hevokan yên netewandî dikin.
• ç) Di hevokên têper yên dema borî da, tişte hertim absolutîf in, ango netewandî ne. Loma mêjera tişteyan ji nîşanên li lêkerên têper dihê famkirin.
• d) Nîvergatîfî taybetmendîyeka kurmancîyê ya bingehîn e. Bêyî pêgirîya vê taybetmendîyê, kurmancîyeka standard ne mimkun e. Ji ber vê yekê, divê ku ev taybetmendîya rêzimana kurmancîyê ya bingehîn bibe taybetmendîya nivîsîna kurmancîyê ya bingehîn jî.

Gava ku biker û tişte navdêr bin:

Gava ku biker û tişte cihnav bin:

Nivîsîna awayê lêkera tebatî (pasîf)

Di kurmancîyê da lêkerên têneper (întransîtîv) nabin tebatî.

Loma awayên nivîsîna hevokên nimûneyên jêrîn şaş in.

Ji bo tebatîkirinê, divê lêker têper bin.

Lewra lêkerên ku bi awayê tebatî bihên bikarînan, bi tenê lêkerên têper (transîtîv) in.

Ev lêkerên têper û lêkera “hatin”ê –ku lêkereka têneper e- bi hevûdin ra lêkera tebatî pêk diînin.

Nivîsîna lêkera têper di avakirina awayê tebatî da

Beşê lêkera têper yê ku bi “hatin”ê ra wekî parçeyekî awayê tebatî dihê bikarînan, heger ji çend bêjeyan pêk hatibe, ev çend bêjeyên wê bi hevûdin ve dihên nivîsîn. Wekî “hatin pêşkêşkirin”ê ku esilê wê ji “hatin” û “pêşkêş kirin”ê çêbûye. Ji ber ku di avakirina awayê lêkera tebatî da ya nekêşayî (fînît), ne lêkera têper e. Lêkera têper di avakirina awayê tebatî da lêkereka nekêşayî (înfînît) ye.

Kêşana lêkera tebatîkirinê

Di avahîya lêkera tebatî da, wekî ku li jorê jî hat dîyarkirin, lêkera kêşayî lêkera “hatin”ê ye. Lewra ya ku li gor demê tê kêşan, nîşana kesan lê dîyar dibe û morfema neyînîkirinê dikare bihê pêşîya wê, ew bi xwe ye. Lê lêkera têper ya ku ji bo pêkînana awayê tebatî, li gel lêkera “hatin”ê dihê bikarînan, ne li gor deman ne jî li gor kesan dihê kêşan.

Komxebata Kurmancîyê formên lêkera “hatin”ê yên bingehîn ji bo dema niha û dema dahatî bi vî awayî tesbît kirine:

1. Formên lêkera “hatin”ê yên bingehîn ji bo dema niha ev in:
   • Ji bo kesên yekhejmar: “dihêm, dihêyî, dihê”
   • Ji bo kesên pirhejmar: “dihên”
2. Formên lêkera “hatin”ê yên bingehîn ji bo dema dahatî ev in:
   • Ji bo kesên yekhejmar: “bihêm, bihêyî, bihê”
   • Ji bo kesên pirhejmar: “bihên”

Wekî dihê zanîn, ji bo her du demên navbirî formên din jî dihên bikarînan ku li jêrê dihên pêşkêşkirin. Komxebata Kurmancîyê van forman jî wekî bîformên lêkera “hatinê” yên her du demên navbirî qebûl dike.

1. Bîformên lêkera “hatin”ê ji bo dema niha ev in:
   • Ji bo kesên yekhejmar: “têm, têyî, tê”
   • Ji bo kesên pirhejmar: “tên”
2. Bîformên lêkera “hatin”ê ji bo dema dahatî ev in:
   • Ji bo kesên yekhejmar: “bêm, bêyî, bê”
   • Ji bo kesên pirhejmar: “bên”

Lêkera têper di konstruksîyona tebatî da

Lêkera têper di konstruksîyona tebatî da, ji alîyê bilêvkirinê ve nêzîkî navdêra lêkerî ye. Nimûneyeka wê, lêkera “pêşkêş kirin”ê ye. Di vê lêkera têper da, guvaşa sereke li ser kîteya “pêşkêş”ê ya duyem e; ango li ser “-kêş”ê ye. Lê di konstruksîyona tebatî da, ango di “hat pêşkêşkirin”ê da cihê guvaşê dihê guhertin û diçe ser kîteya bêjeya “kirin”ê ya dawî; ango diçe ser “-rin”ê. Ev jî ji alîyê bilêvkirinê ve wê nêzîkî bilêvkirina navdêra lêkerî dike.

Heger mirov li lêkerên van nimûneyên jêrîn binêre, hingê mirov dê hevşibîna wan û navdêrên lêkerî baştir bibîne.

1. Me kitêbên xwe 'xwendin.

   Di vê hevokê da, guvaşa ku bi lêkerê ve eleqedar e, li ser kîteya yekem e; ango guvaş li ser “-xwen”ê ye.

2. Xwen'din ji bo me jî baş e.

   Di vê hevokê da, guvaşa di navdêra lêkerî da -guvaşa di “xwendin”ê da- li ser kîteya duyem e; ango li ser “-din”ê ye.

3. Ev kitêb hatin xwen'din.

Di vê hevoka tebatî da, guvaş di kîteya“xwendin”ê ya dawî da ye; ango li ser “-din”ê ye. Ev jî nîşana wê ye ku bilêvkirina wê û ya “xwendin”a nimûneya duyem (navdêra lêkerî) yek in.

Dîyar e beşê ku piştî lêkera “hatin”ê dihê bikarînan, di şikilê navdêra lêkerî da ye û ji ber wê yekê, heger ji çend bêjeyan pêk hatibe, baştir e ku ew çend bêje bi hevûdin ve bihên nivîsîn da ku ew jî wekî navdêra lêkerî, bi awayê serrast bihê bilêvkirin.*

hat avakirin, hat serjêkirin, hat jibîrkirin, hat serrastkirin, hat bidûrxistin, hat bilêvkirin

* Herçî Hawar e, di vî warî da nîşanên her du awayan lê xuya ne:

• a) Nimûneyên ku bi hevûdin ve hatine nivîsîn:“ji nuh ve hatine hevedudanîn” (hejmar:1, r. 2), “Lê di yek bûnê de ew tiştên an kesên ko hatine lihevanîn”, (hejmar:3, r. 5) “Ji sebebên bingehî pêve ko yek bi yek hatine ravekirin”, (hejmar:8, r. 7) “Ev nivîsarên ha pêşdetir hatine civandin û di bin navê (Tevayîya nivisar û bîrên Marêşal Moltkê) di sala 1892 an de li Berlinê ji nû ve hatine çapkirin.” (hejmar:23, r.1), “Belê xanî bi her tiştên xwe welê hatine lêkirin ko di wextê şer û pevçûnan de bi kêrî wan biên, ji wan re bibin şergeh û asêgeh.” (hejmar:24, r. 1), “(23000) zelam û (47000) jin û zaro bi destê tirkan hatin şerjêkirin.” (hejmar:24, r. 6), “Liwa Rihayê ko tê da Berazan tenê kurd hatine nîşandan ji van qezan û eşîran bi hevketî ye.” (hejmar:29, r. 7), “Dipirsim ez hero sed car çira bax im ne hat avdan?” (hejmar:31, r. 9), “bihata şerjêkirin” (hejmar:32, r. 5), “hatine şerjêkirin”, (hejmar:33, r. 1)
• b) Nimûneyên ku ji hevûdin cuda hatine nivîsîn “hatine nîşan kirin” (hejmar:2, r. 6), “dihatin bi nav kirin” (hejmar:3, r. 5), “yên ko nehatin tehcir kirin” (hejmar:6, r. 1), “hatine mana kirin” (hejmar:27, r. 12), “hatine nîşan dan” (hejmar:30, r. 11), “lê ne hatine bi nav kirin” (hejmar:32, r. 11), “Çi kirin, ne kirin; çi gotin, ne gotin; bivê nevê ev ne hatine belav kirin.” (hejmar:44, r. 11), “hatine helal kirin” (hejmar:55, r. 1)

Parçeyê awayê tebatî yê nefinît û navdêra lêkerî

Divê bihê dîyarkirin ku xetera tevlihevkirina lêkerên têper yên parçeyên awayê tebatî û navdêrên lêkerî tune ye. Lewra lêkerên têper yên ku di avakirina tebatî da dihên bikarînan, li gor tu zayendan natewin. Lê zayenda hemû navdêrên lêkerî mê ye û gava ku bi lêkereka têneper ra bihên bikarînan, divê ku li gor mêbûnê bitewin (bnr. “Nivîsîna navdêrên lêkerî”).

1) Ew hat dîtin.

Ev hevok hevokeka tebatî ye. Lewra yê ku hat dîtin ew e. Ew ji alîyê hinan ve hat dîtin.

2) Ew hat dîtinê.

Ev hevok ne hevokeka lêkera tebatî ye. Ew hat ku bibîne. Bêjeya “dîtin”ê di vê hevokê da navdêreka lêkerî ye, loma divê ku wekî temamkera lêkera têneper bitewe.

3) Ew hat merkirin.

Ev hevok hevokeka lêkera tebatî ye. Maneya wê ev e; devera ku hat merkirin ew e. Ew ji alîyê hinan ve hat merkirin.

4) Ew hat merkirinê.

Ev hevok ne hevokeka lêkera tebatî ye. Ew hat ku merkirinê bike. Bêjeya “merkirin”ê ya ku di vê hevokê da heye, ne lêker e lê navdêreka lêkerî ye. Loma divê ku wekî temamkera lêkera têneper bitewe.

5) Ew hat serjêkirin.

Awayê vê hevokê awayê tebatî ye. Maneya wê ev e; yê serîyê wî jê bû ew e.

6) Ew hat serjêkirinê.

Ev hevok ne avakirineka lêkera tebatî ye. Maneya wê ev e; Ew hat ku serîyî jê bike. Bêjeya “serjêkirin”ê ya ku di vê hevokê da heye, navdêreka lêkerî ye. Loma divê ku wekî temamkera lêkera têneper bitewe.

7) Ew hat xwarin.

Awayê vê hevokê awayê tebatî ye. Maneya wê ev e; yê/ya ku hat xwarin ew e, ew bi xwe hat xwarin. Ew ji alîyên hinan ve hat xwarin.

8) Ew hat xwarinê.

Ev hevok ne hevokeka tebatî ye. Maneya wê ev e; Ew hat ku bixwe, yan jî ew ji bo xwarinê hat. Bêjeya “xwarin”ê ya ku di vê hevokê da heye, ne lêker e, lê navdêreka lêkerî ye. Loma divê ku wekî temamkera lêkera têneper bitewe.

Nivîsîna parengên dema borî

Parengên dema niha, di kurmancîyê da ji bilî çend nimûneyan (firinde, gerînende, balinde, dirinde, xişende, gewende) nemane. Loma mijara vî beşî, parengên dema borî ne. Ev pareng, ji “rehên lêkeran yên dema borî + [y]î”yê çêdibin. Nivîsîna wan, divê ku di du kategorîyên cuda da bihê nîşandan:

1) Nivîsîna parengên ji lêkerên sade

2) Nivîsîna parengên ji lêkerên nesade

Nivîsîna parengên ji lêkerên sade

Gava ku parengên dema borî wekî dîyargînên navdêran dihên bikarînan, divê ku nehên tewandin.

Nivîsîna parengên ji lêkerên nesade

a) Yên netewandî

Divê ku hemû beşên hevedudanî yên parengên lêkerên nesade û netewandî, bi hevûdin ve bihên nivîsîn.

b) Yên tewandî

Heger beşekî lêkerên nesade tewandî be, divê ku hemû beşên parengan yên hevedudanî ji hevûdin cuda bihên nivîsîn.

Nivîsîna navdêrên lêkerî

Ji navên wan jî dîyar e ku ev cureyên navdêran ji lêkeran dihên çêkirin.

Nivîsîna navdêrên ku ji lêkerên sade dihên çêkirin

Navdêrên ji lêkerên sade, ji alîyê forma xwe ve wekî raweya lêkerên sade ya raderê dihên nivîsîn.

Nivîsîna navdêrên ku ji lêkerên nesade dihên çêkirin

Navdêrên lêkerî yên nesade ji çend bêjeyan pêk hatibin jî bi hevûdin ve dihên nivîsîn.

a) Lêkerên ji du bêjeyan pêkhatî

b) Lêkerên ji sê bêjeyan pêkhatî

c) Lêkerên ji sê bêjeyan zêdetir

Zayenda navdêrên lêkerî

Hemû navdêrên lêkerî ji alîyê zayenda xwe ve mê ne û divê ku ew li gor mêbûnê bihên tewandin û nivîsîn.

Tewanga navdêrên lêkerî

a) Navdêrên lêkerî yên yekhejmar û nasyar -wekî her navdêreka mê- bi “-ê”yê dihên tewandin.

b) Navdêrên lêkerî yên yekhejmar û nenasyar jî -wekî her navdêreka mê- bi “-ê”yê dihên tewandin.

c) Navdêrên lêkerî yên pirhejmar û nasyar -wekî her navdêreka pirhejmar- bi “-an”ê dihên tewandin.

ç) Navdêrên lêkerî yên pirhejmar û nenasyar jî -wekî her navdêreka pirhejmar- bi “-an”ê dihên tewandin.

Di vê mijarê da fikireka din jî heye. Li gor wê, navdêra lêkerî ya pirhejmar û nenasyar, bi “-a”yê dihê tewandin û di esilê xwe da ev “-an”e lê ji ber ku berî wê wekî nîşana pirhejmarîyê “n”yek heye, du caran “n” hewce nake; “n” jê dikeve, sivik dibe û “-a”dimîne. Ango divê ku wisa bibe:

Lê tercîha Komxebata Kurmancîyê ya di vî warî da –wekî ku li jorê jî hatiye dîyarkirin- ew e ku “-n”ya nîşana pirhejmarîyê her bimîne û gireya tewanga navdêrên lêkerî yên pirhejmar û nenasyar bi “-an”ê bihê nivîsîn.

Îzafe û navdêrên lêkerî

a)

Ji ber ku navdêrên lêkerî ji alîyê zayenda xwe ve “mê” ne, gireya îzafeyê ya ji bo navdêrên lêkerî yên yekhejmar û nasyar jî -wekî her navdêreka mê ya yekhejmar û nasyar - “-a” ye.

b)

Gireya îzafeyê ya ji bo navdêrên lêkerî yên pirhejmar û nasyar “-ên” e.

c)

Gireya îzafeyê ya ji bo navdêrên lêkerî yên yekhejmar û nenasyar wekî gireya îzafeya navdêrên mê ye. Nimûneyên jêrîn li gor tercîha Komxebata Kurmancîyêhatine danîn. Lê ji bo îzafeya navdêrên mê yên yekhejmar yên nenasyar bnr. 22.2 b).

ç)

Gireya îzafeyê ya ji bo navdêrên lêkerî yên pirhejmar û nenasyar “-ên” e.

Di vê mijarê da jî fikireka din xuya dibe. Li gor wê, gireya îzafeyê ya ji bo navdêrên lêkerî yên pirhejmar û nenasyar “-e” ye û di esilê xwe da ev “-ên”e lê ji ber ku berî wê wekî nîşana pirhejmarîyê “n”yek heye, du caran “n” hewce nake; “n” jê dikeve, sivik dibe û “-e”dimîne. Ango li gor vê fikirê, divê ku wisa bibe:

Lê tercîha Komxebata Kurmancîyê ya di vî warî da jî –wekî ku li jorê hatiye dîyarkirin- ew e ku “-n”ya nîşana pirhejmarîyê her bimîne û divê ku gireya tewanga navdêrên lêkerî yên pirhejmar û nenasyarî, wekî ya navdêrên pirhejmar û nasyar bin, ango divê ku bi “-ên”ê bihê nivîsîn.

Nivîsîna daçekan

a) Daçek serbixwe dihên nivîsîn

Di nivîsîna daçekan da qayîdeya yekem ew e ku hemû cureyên daçekên kurmancîyê -ji çend beşan pêk hatibin jî- divê ku serbixwe bihên nivîsîn. Ango divê ku daçek bi bêjeyên din ve nehên nivîsîn.

Lewra ew jî wekî rengdêr, navdêr, cihnav hwd cureyekî peyvan e û çawa ku ev cureyên cuda dihên nivîsîn divê ew jî cuda bihên nivîsîn.

b) Daçek natewin lê ditewînin

Qayîdeya duyem jî ew e ku daçek natewin lê ditewînin. Lewra her daçekek dîyargîneka xwe heye û dîyargîna ku bi daçekekê ra bihê nivîsîn, divê ku bihê tewandin. Ango daçek hikimî li dîyargînên xwe dikin. Ev jî dihê wê maneyê ku di nivîsîna kurmancîyê da, daçek tu caran nahên tewandin lê hemû navdêr, hejmarnav û cihnavên ku bi daçekan ra frazeka daçekî pêk diînin, divê ku bihên tewandin.

Ev qayîdeya duyem di nivîsînê da îmkaneka pratîk pêşkêş dike û bi vî awayî, parçeyên daçekê û parçeyên ku ne aîdî daçekê ne, bi hêsanî ji hevûdin dihên cihêkirin: Parçeyê ku hat tewandin, ne parçeyê daçekê ye û ji daçekê nahê hesibandin.

c) Cureyên daçekên kurmancîyê

Di kurmancîyê da, ji cureyên daçekan (adpozîsyon), pêşdaçek (prepozîsyon) û bazinedaçek (sîrkumpozîsyon) hene.

Nivîsîna pêşdaçekên kurmancîyê

Hin ji pêşdaçekên kurmancîyê sade ne, hin bi alîkarîya yên sade ji hin bêjeyên din peyda bûne û hin jî ji hin bêjeyên din ber bi daçekbûnê ve hatine guhertin. Her du cureyên pêşdaçekan yên dawî pêşdaçekên nesade ne.

a) Pêşdaçekên sade

b) Pêşdaçekên nesade

Nivîsîna bazinedaçekên kurmancîyê

Bazinedaçekên bingehîn ji du beşan pêk dihên û her du beşên wan bi hevûdin ra bazinedaçekê pêk diînin. Ev cureyên bazinedaçekan, bêjeyan dixin navbera xwe. Ango beşekî wan li pêşîya bêjeyan, beşê din li paşîya bêjeyan dihên danîn. Heger bazinedaçek ji sê beşan pêk hatibe, hingê her du beşên pêşîyê li pêşîya bêjeyan dihên danîn, beşê sêyem jî li paşîya bêjeyan dihê danîn.

Herçî beşên bazinedaçekan yên duyem in, sê awayên cuda xuya dibin:

1. … da, … ra, … va
2. … de, … re, … ve
3. … da, … ra, … ve

Komxebata Kurmancîyê awayê sêyem, ango sîstema “… da, … ra, … ve” wekî awayê standard qebûl kiriye. Komxebat her du awayên din, ango awayên “ … da, … ra, … va” û “… de, … re, … ve” jî wekî bîformên awayê standard destnîşan kirine.

Bazinedaçek û nimûneyên wan li jêrê dihên pêşkêşkirin:

Bêjeya ku di navbera beşên bazinedaçekan da bihê nivîsîn, divê ku bihê tewandin.

Nivîsîna hejmarnavan

Gava ku behsa hejmarnavan dibe, yekser reqem dihên bîra mirovî. Lê di esilê xwe da, hejmarnav dibe ku hem bi reqeman hem jî bi tîpan bihên nîşandan.

Hingê ji bo derbirîna hejmarnavan divê ku mirov kengê reqeman û kengê tîpan bi kar biîne?

Kengê tîp û kengê reqem?

Divê berî her tiştî bihê zanîn ku dereceya ku yekê ji wan derdixe pêş, dereceya girîngîyê ye. Lewra gelek caran jî cureyê nivîsê û kontekst dîyar dike bê kengê tîp yan jî reqem dihên bikarînan.

Herçî tiştên ku di vî warî da wekî qayîde xuya dibin, ew tişt in ku encamên tecribeyan in û piştî demekê bûne adet. Li gor wan, baştir e ku mirov tîp û reqeman weha binivîse:

a)

Hejmarnavên heta dehan bi tîpan binivîse û yên jê mezintir jî bi reqeman binivîse.

Her weha mirov tercîh bike ku van hejmarnavan jî bi tîpan binivîsê dê baştir be: deh, bîst, sih, çil, pêncî, şêst, heftê, heştê, nod, sed, mîlyon, mîlyar, trîlyon, trîlyar, katrîlyon, katrîlyar, kentîlyon, kentîlyar. Lewra ji bo nimûneyê, di nivîsê da “mîlyar” ji “1 000 000 000”î kurttir e û nivîsîna bi vî awayî wexteka kêmtir digire.

b)

Heta ku mirov mecbûr nemîne, tîp û reqeman têkilî hevûdin neke, ango wan bi hevûdin ra nenivîse. Hejmarnavan yan bi tenê bi reqeman yan jî bi tîpan binivîse. Ango bi awayê “2 mîlyon”an nenivîse; yan bi awayê “du mîlyon”an binivîse, yan jî weha binivîse: “2 000 000”. Lê di nivîsên bank û tîcaretê da mirov dikare tîp û reqeman bi hevûdin ra binivîse.

c)

Di van rewş û karan da hejmarnav bi reqeman dihên nivîsîn:

1. problemên matematîkê
2. tarîfeyên demê
3. bihayên tiştan
4. encamên pêşbazîyên sporê ✔ 1-3, 2-1, 3-0 ❌ Yek-sê, du-yek, sê-sifir
5. karên mihasebeyê
6. karên statîstîkê
7. di nivîsekê da gava ku hejmar pir girîng bin
8. numreyên tişt, dever, kategorîyan û hwd Kolana Newrozê 47, qat: 4, sinif: 5, xal: 3
9. hejmarên li gel nîşanên mîna % û ‰
   % 25, ‰ 2
10. hejmarên dehekî
    3,14
11. li gel kurtkirinên bêjeyên mîna rûpel û bergan 21, b. 3
12. li gel kurtkirinên pîvanan

    Lê gava ku reqem li gel kurtkirinên pîvanan hatin bikarînan, divê ku di navbera reqema dawî û kurtkirinê da navberek hebe.

    500 GB, 100 Hz, 100 kHz, 21 m, 5 cm, 47 kg, 47 km, 20 V
13. Gava ku hejmarnaveka ji 10an piçûktir li gel hin hejmarên mezintir bihê nivîsîn û hejmarnavên mezintir bi reqeman bihên nivîsîn, ya baş ew e ku mirov hejmarnava ji 10an piçûktir jî wekî hejmarnavên mezintir bi reqeman binivîse da ku di eynî cihî da hin hejmarnav bi reqeman hin jî bi tîpan nehên nivîsîn, wekî hevûdin bihên nivîsîn û tevlihevî çênebe.

Ya baştir ew e ku ev hevok weha nehê nivîsîn:

ç)

Di van rewş û karan da hejmarnav bi tîpan dihên nivîsîn:

1. hejmarnavên heta dehan
2. meqbûz çar hezar û şeş sed û pêncî û du ewro (4 652 ewro)
3. peymanên tîcarî
4. protokol
5. belgeyên resmî
6. hejmarên tam yên mezin du mîlyar, sê mîlyon
7. hejmarên teqrîbî Nêzîkî çar hezar xwendekar ji dibistanê hatin avêtin. Teqrîben du hezar kes dê dengên xwe bidin me.
8. nivîsên qanûnan Kesên ku hejdeh salên xwe qedandibin, piştî serlêdanê, bi biryara Wezareta Pêşmergeyan dikarin bibin pêşmerge lê ji bo kesên hevdehsalî destûra dê û bavan pêwîst e.

d)

Di nivîsîna hejmarnavan da, mirov li van tiştan miqate be, dê baş bibe:

1. Ya baş ew e ku mirov bi reqeman dest bi hevokan neke. Ji ber ku hûrdek û girdekên reqeman tune ne, xwendevan dibe ku bikeve dudilîyê ka ev destpêka hevokeka nû ye yan na.
2. Gava ku hevokek bi reqemekê biqede û hevoka bi dû wê da jî bi reqemê dest pê bike, xwendina nivîsê dibe ku ji bo xwendevanan zehmet bibe. Loma ya baş ew e ku mirov nehêle ku hevokeka nivîsê bi reqemekê biqede û hevoka ku piştî wê dihê bi reqemekê dest pê bike.

   Sermayeya şirketê bû 200 000. 200 000 têra berfirehkirina şirketê dike.

   Baştir e ku ev hevok weha bihê nivîsîn:

   Sermayeya şirketê bû 200 000. Ev 200 000 jî têra berfirehkirina şirketê dike.

3. Di hevokekê da, ji bo nîşandana hejmarnavan, divê ku mirov carekê bi reqeman carekê jî bi tîpan nenivîse. Divê ku yan hemû bi reqeman bihên nivîsîn yan jî bi tîpan.
   Di mîtîngê da 14 kes hatin kuştin û bîst û çar kes jî birîndar bûn. Baştir e ku ev hevok weha bihê nivîsîn: Di mîtîngê da 14 kes hatin kuştin û 24 kes jî birîndar bûn. Her weha mirov dikare vê hevokê weha jî binivîse: Di mîtîngê da çardeh kes hatin kuştin û bîst û çar kes jî birîndar bûn.
4. Gava ku di hejmarnavan da xêzik (–) hat bikarînan, divê ku mirov rêyê nede şaştêgihîştinan.
   Meaşê wî 4 – 500 ewro ye.

   Di vê hevokê da heger mebesta mirovî “400 – 500” ewro be, hingê divê ku ew bi awayê “4-500”î nehê nivîsîn. Divê ku ew bi awayê “Meaşê wî 400 – 500 ewro ye” bihê nivîsîn.

   Herçî nimûneya jorîn e, mebest “di navbera 400î û 500î da” ye. Ev hin caran bi awayekî şaş weha dihê nivîsîn: dinavbera 400– 500î da.

   Ji ber ku maneya xêzika navbera hejmarnavan bi xwe “navber” e, hingê mirov dikare weha bixwîne: di navbera 400 û 500î da.

   Loma divê ku mirov vê frazê yan bi awayê “di navbera 400î û 500î de” binivîse û bixwîne, yan jî bi awayê “di 400­­ – 500î da” binivîse û bi awayê “di navbera 400 û 500î da” bixwîne. Lê herçî awayê “di navbera 400 - 500î da” ye, divê ku nehê nivîsîn.

5. Gava ku xêzik di navbera reqeman da dihê danîn, wekî di nimûneya jorîn da jî dîyar e, divê ku berî xêzikê û piştî wê navber tune be.
   400­­–500
6. Ji bo nîşankirina tixûbê hezarî baş e ku piştî reqema ku hezarî îfade dike navber hebe.
   3 950
7. Ya baş ew e ku hejmarên teqrîbî bi nivîskî bihên nivîsîn. Nêzîkî çar sed kes beşdarî xwepêşandanê bûn û li derûdora sed kesên din jî li wan temaşe dikir.

Grûpkirina hejmarnavên bi reqeman nivîsandî

Gava ku mirov bi reqeman hejmarnaveka mezin dinivîse, mirov ji dawîyê ve dest pê dike û reqeman sê bi sê dike grûp. Ango hejmarnavên mezin bi awayekî weha dihên nivîsîn da ku ji alîyê rastê ber bi çepê ve grûpên sêreqemî çêbibin.

Di navbera grûpan da bi tenê navber heye û tu nîşaneka din di navbera wan da nahê danîn.

Nivîsîna hejmarên telefonan

Reqemên hejmarên telefonan, bi awayekî weha dihên senifandin da ku bi hêsanî bihên jiberkirin û di bîra mirovî da bimînin. Reqem, ji alîyê çepê ber bi rastê ve, yan du du yan jî sê sê dibin grûp.

1) Hejmarên telefonê:

• Hejmarên pêncreqemî: 313 23
• Hejmarên şeşreqemî: 31 32 32 yan jî 313 232
• Hejmarên heftreqemî: 313 23 23
• Hejmarên heştreqemî: 313 323 23 yan jî 31 33 23 23

2) Hejmara telefonê li gel koda bajarî:

3) Hejmara telefonê li gel koda welat û bajarî:

(49 koda welatî, 221 koda bajarî, 313 323 23 hejmara telefonê ye.)

4) Hejmara telefonê li gel koda welat û bajarî û numreya girêdanê:

(49 koda welatî, 221 koda bajarî, 313 323 23 hejmara telefonê, 347 jî numreya girêdanê, ango numreya hundirî ye.)

Nivîsîna saet, deqîqe, sanîye û salîseyê

Ji bo nivîsîna saet, deqîqe, sanîye û salîseyê, divê ku mirov van du pirsan zelal bike.

a)

Hilbijartina xalbendîyê ya ku tixûbên saet, deqîqe, sanîye û salîseyê nîşan dide û wan ji hevûdin vediqetîne.

b)

Bikarînana wan ya di hevokê da

1. Tixûbên saet, deqîqe û sanîyeyê bi cotxalê (:) dihên nîşandan.
   • Nivîsîn: 06:25
   • Bilêvkirin: sifir şeş û bîst û pênc deqîqe
   • Nivîsîn: 06:25:45
   • Bilêvkirin: sifir şeş û bîst û pênc deqîqe û çil û pênc sanîye
   • Pirs: Saet çend e?
   • Bersiv: Saet sifir şeş û bîst û pênc deqîqe û çil û pênc sanîye ye.
2. Tixûbê salîseyê, bi bêhnokê (,) dihê nîşandan.
   • Nivîsîn: 06:25:45,24
   • Bilêvkirin: sifir şeş û bîst û pênc deqîqe û çil û pênc sanîye û bîst û çar salîse
   • Nivîsîn: 06:03:45,24
   • Bilêvkirin: sifir şeş û sifir sê deqîqe û çil û pênc sanîye û bîst û çar salîse
   • Pirs: Saet çend e?

   • Bersiv: Saet sifir şeş û bîst û pênc deqîqe û çil û pênc sanîye û bîst û çar salîse ye.

3. Sih deqîqeyên li gel hejmareka saetê dibe ku bi du awayan bihên bilêvkirin:
   • Nivîsîn: 06:30
   • Bilêvkirin: 1. sifir şeş û sih deqîqe 2. sifir şeş û nîv
   • Nivîsîn: 18:30
   • Bilêvkirin: 1. hejdeh û sih deqîqe 2. hejdeh û nîv

   Di sîstema analog da têgihên “berî nîvroyê” (kurtkirin: bn û bilêvkirin: bene) û “piştî nîvroyê” (kurtkirin: pn û bilêvkirin: pene) dihên bikarînan.

   Li gor vê sîstemê ev nimûneyên ha bi vî awayî dihên nivîsîn û bilêvkirin:

   • 6:30 bn
   • Bilêvkirin: 1. şeş û nîvê berî nîvroyê 2. şeş û nîvê beneyê (şeş û sihê beneyê) 3. şeş û nîv bn

   • 6:30 pn
   • Bilêvkirin: 1. şeş û nîvê piştî nîvroyê 2. şeş û nîvê peneyê (şeş û sihê peneyê) 3. şeş û nîv pn

4. Panzdeh deqîqeyên ku li gel hejmareka saetê ye dibe ku bi du awayan bihên bilêvkirin:
   • Nivîsîn: 06:15
   • Bilêvkirin: sifir şeş û 15 deqîqe
   • Nivîsîn: 06:15
   • Bilêvkirin: sifir şeş û çaryek

     Li gel bazinedaçeka “ di … da ” yê

     Di vî warî da ev awayên cuda dihên bikarînan:

     1. saet di … da
     2. di saet … da
     3. saet ... da
     4. saet …(bê bazinedaçekê)

     Ji van awayan awayê sêyem ku wekî paşdaçekê xuya dibe, di zimanê axaftinê da heye. Di esilê xwe da ev parçeyê bazinedaçekê ye ku parçeyê wê yê pêşî hebûye, lê di axaftinê da winda bûye.

     Awayê çarem ku bê bazinedaçek e, di zimanê axaftinê da heye. Di esilê xwe da bazinedaçeka wê (di ... da) hebûye, lê di axaftinê da winda bûne.

     Ji awayê yekem û awayê duyem, tercîha Komxebatê awayê duyem e. Ango “di saet … da” ye. Ji ber ku ew li gor awayê yekem, ango li gor “saet di … da” serrasttir e û loma wekî awayê standard hatiye qebûlkirin.*

     * Di Hawarê da jî her ew awa hatiye bikarînan: “di saet pêncan de” (Hejmar: 32),“di saet heftan de” (Hejmar: 49).

   • Pirs: Di saet çendan da?

   • Bersiv: Di saet çaran da.

   • Pirs: Tu dê di saet çendan da bihêyî?

   • Bersiv: Ez dê di saet çaran da bihêm.